Jak rekonstruować kanon wartości narodowych i europejskich?

Jerzy Bartmiński, Monika Grzeszczak

Streszczenie w języku polskim


W artykule stawia się pytanie o polski kanon wartości z myślą o projektowanym (a częściowo już realizowanym) polskim słowniku aksjologicznym, a także słowniku wartości słowiańskich i europejskich. Trudność z ustalaniem kanonu wynika z tego, że jest on ujmowany nie tylko opisowo, ale i normatywnie, jako zespół pojęć, ale i postulatów, w związku z czym jest nieustannie kwestionowany. Zdaniem autorów, kanon aksjologiczny, czyli zespół ogólnie przyjętych norm etycznych, można rekonstruować w sposób jeszcze inny niż dotąd praktykowany, mianowicie metodą pogłębionych analiz semantycznych wybranych haseł.  Właściwością pojęć aksjologicznych, takich jak: wolność, równość, demokracja jest ich silne „usieciowienie”, tj. powiązanie relacjami wzajemnych zależności. Konsekwencją tego faktu jest to, że szukając ich definiensów, relewantnych w ramach semantyki danego języka, dochodzi się nieuchronnie do pewnego zespołu wartości, funkcjonujących jako definiensy, i to one przybliżają nas do poszukiwanego jądra (aksjologicznego kanonu) danej kultury. Autorzy dowodzą tej tezy, analizują definicje (eksplikacje) takich pojęć, jak równość, demokracja, dom, ojczyzna, solidarność.

Pełny tekst:

PDF

Bibliografia


Apresjan Jurij (red.), 2006, Jazykovaja kartina mira i sistemnaja leksikogra.ja, Moskva: Jazyki slavjanskich kul’tur.

Arutjunova Nina Davidovna (red.), 1994, Ponjatije sud’by v kontekste raznych kul’tur, Moskva: Nauka.

Arutjunova Nina Davidovna (red.), 1999, Obraz čeloveka v kul’ture i jazyke, Moskva.

Arutjunova Nina Davidovna (red.), 2008, Meždu lož’ju i fantaziej, Moskva: Izdatel’stvo Indrik.

Bartmiński Jerzy, 1988, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji słowa, [w:] Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin, s. 169–183.

Bartmiński Jerzy, 1991, Projekt i założenia ogólne słownika aksjologicznego, „Język a Kul­tura”, t. 2: Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, red. J. Puzynina, J. Bart­miński, Wrocław, s. 197–209.

Bartmiński Jerzy, 2003, Miejsce wartości w językowym obrazie świata, [w:] JwKW, s. 59–86.

Bartmiński Jerzy, 2005a, Koncepcja językowego obrazu świata w programie slawistycznych badań porównawczych, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, t. 40, War­szawa, s. 259–280 [Przedruk w: Bartmiński Jerzy, 2006, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin, s. 229–241].

Bartmiński Jerzy, 2005b, Jazykovoj obraz mira: očerki po etnolingvistike, Moskva: Indrik. BartmińskiJerzy,2006a, Zmiany rozumienia nazw wartości w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, [w:] JWP, s. 8–35.

Bartmiński Jerzy, 2006b, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin (V wyd. 2012).

Bartmiński Jerzy, 2007a, Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin (II wyd. 2009).

Bartmiński Jerzy, 2007b, Opozycja swój/obcy a problem językowego obrazu świata, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury”, t. 19, s. 35–59.

Bartmiński Jerzy, 2008, Etnolingwistyka, lingwistyka kulturowa, lingwistyka antropolo­giczna?, „Język a Kultura”, t. 20, s. 15–33.

Bartmiński Jerzy, 2009a, Kakie cennosti učastvujut v formirovanii jazykovoj kartiny mira Slavjan?, [w:] Etnolingvistička proučavan’a srpskog i drugich slovenskich je­zika. U čast akademika Svetlane Tolstoj, red. Predrag Piper, Ljubinko Ra­denković, Beograd, s. 59–70.

Bartmiński Jerzy, 2009b, Das polnische ‘Haus’ (dom) unter dem physikalischen, sozialen und kulturellen Aspekt, [w:] EuW, s. 143–160.

Bartmiński Jerzy, 2009c, Aspects of Cognitive Ethnolinguistics, London: Equinox.

Bartmiński Jerzy, Chlebda Wojciech, 2008, Jak badać językowo-kulturowy obraz świata Słowian i ich sąsiadów? „Etnolingwistyka.ProblemyJęzykaiKultury”,t.20, s. 11–27.

Bartmiński Jerzy, Grzeszczak Monika, 2010, Der Begri. odpowiedzialność im seman­tischen Netz des Polnischen (zwischen dem Objektivismus der rechtlichen Relationen und dem subjektiven P.ichtgefühl), [w:] Wahrheit, Recht, Veran­twortung. Normen-und Wertbegri.e im interkulturellen Kontext, Hrsg. Bet­tina Bock, Ioan Lăzărescu, Rosemarie Lühr, Buchreihe: GGR-Beiträge zur Germanistik, Bd. 25, Bukarest: editura universit—aţii din bucureşti, s. 79–113 [wersja polska: odpowiedzialność w sieci semantycznej języka polskiego (między obiektywizmem relacji prawnych a subiektywnym poczuciem obo­wiązku), [w:] Etnolingwistyka a leksykografia. Tom poświęcony Profesorowi Jerzemu Bartmińskiemu, red. Wojciech Chlebda, Opole, 2010, s. 227–248].

Bartmiński Jerzy, Lühr Rosemarie, Vorwort, [w:] EuW 2009, s. V–VI.

Bartmiński Jerzy, Żuk Grzegorz, 2007, Polnisch równość ‘Gleichheit’ im semantischen Netz. Kognitive De.nition von równość ‘Gleichheit’ im Polnischen, [w:] NuW, s. 33–68.

Bielińska-Gardziel Iwona, 2009a, Stereotyp rodziny we współczesnej polszczyźnie, Warszawa.

Bielińska-Gardziel Iwona, 2009b, O pracach konwersatorium EUROJOS, „Etnolingwi­styka. Problemy Języka i Kultury”, t. 21, s. 343–345.

Bieriezowicz Elena, 2006, Człowiek wśród ludzi – w perspektywie języka, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury”, t. 18, s. 165–186.

Bock Bettina, Lühr Rosemarie (Hrsg.), 2007, Normen und Wertbegri.e in der Verstän­digung zwischen Ort-und Westeuropa, Frankfurt am Main.

Bokszański Zbigniew, 2006, Tożsamości zbiorowe, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Bulygina Tatiana V., Šmelev Aleksej D., 1997, Jazykovaja konceptualizacija mira (na materiale russkoj grammatiki), Moskva: Jazyki russkoj kul’tury.

Chlebda Wojciech, 2000, Płaszczyzny oglądu językowego obrazu świata w opisie seman­tycznym języka, [w:] Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich, red. Stanisław Gajda, Opole, s. 163–178.

Chlebda Wojciech, 2005, Szkice o skrzydlatych słowach. Interpretacje lingwistyczne, Opole.

Chymuk Maria, 2004, Aksjologiczne preferencje studentów uczelni krakowskich, Kraków.

Cudowska Agata, 1997, Orientacje życiowe współczesnych studentów, Białystok.

CBOS2004 – Centrum Badania Opinii Społecznej. Wartości życiowe. Komunikat z badań, oprac. Michał Wenzel, Warszawa: czerwiec 2004.

CBOS 2005 – Centrum Badania Opinii Społecznej. Wartości i normy w życiu Polaków. Komunikat z badań, oprac. Rafał Boguszewski, Warszawa: sierpień 2005.

Denek Kazimierz, 1999, Aksjologiczne aspekty edukacji szkolnej, Toruń.

van Dijk Teun, 2003, Dyskurs polityczny i ideologia, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury”, t. 15, s. 7–28.

Dyczewski Leon, 1993, Kultura polska w procesie przemian, Lublin.

EuW – Europa und seine Werte. Akten der internationalen Arbeitstagung „Normen-und Wertbegri.e in Verständigung zwischen Ost-und Westeuropa”, 3./4. April 2008 in Lublin, Polen, Jerzy Bartmiński, Rosemarie Lühr (Hrsg.), Frankfurt am Main: Peter Lang 2009.

Fleischer Michael, 1995, Das System der polnischen Kollektivsymbolik (Eine empirische Untersuchung), München: Verlag Otto Sagner.

Fleischer Michael, 1998, Współczesna polska symbolika kolektywna (wyniki badań empi­rycznych), „Język a Kultura”, t. 12, s. 308–335.

Fleischer Michael, 2003, Stabilność polskiej symboliki kolektywnej, [w:] JwKW, s. 107–143.

Gajda Stanisław (red.), 2000, Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych ję­zyków słowiańskich, Opole.

Głowiński Michał, 1986, Wartościowanie w badaniach literackich a język potoczny, [w:] O wartościowaniu w badaniach literackich, red. Stefan Sawicki, Władysław Panas, Lublin.

Grzegorczykowa Renata, 2004, Idee kognitywizmu jako podstawa badań porównawczych w zakresie semantyki, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury”, t. 16, s. 75–84.

Grzegorczykowa Renata, 2008, Od wspólnoty do obcości. Rozwój znaczeniowy polskiego przymiotnika obcy na tle słowiańskim, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury”, t. 20, s. 39–50.

Grzegorczykowa Renata, 2009, Punkty dyskusyjne w rozumieniu pojęcia językowego ob­razu świata – widziane z perspektywy badan porównawczych, „Etnolingwi­styka. Problemy Języka i Kultury”, t. 21, s. 15–29.

Grzeszczak Monika, 2009, Definicja kognitywna pojęcia demokracja w języku polskim, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” t. 21, s. 69–84. ISJP – Inny słownik języka polskiego, red. Mirosław Bańko, Warszawa 2000.

Jarzębski Jerzy, 1994, Metamorfozy kanonu, „Znak”, nr 7, s. 12–17.

Jedliński Ryszard, 2000, Językowy obraz świata wartości w wypowiedziach uczniów koń­czących szkołę podstawową, Kraków.

JOS – Językowy obraz świata, praca zbiorowa pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1990 (II wyd. 1999, III wyd. 2004).

Judin Aleksy, 2003a, Proekt „slavjanskogo aksiologičeskogo slovarja”, [w:] JwKW, s. 456–458. Judin Aleksy, 2003b, Rus. gosudarstvo / strana/ kraj i ukr. deržava / krajina / kraj (opyt sopostavitel’nogo konceptual’nogo analiza), [w:] JwKW, s. 419–440.

Judin Aleksy, 2004, Koncept nezavisimost’ / nezaležnist’ v russkom i ukrainskim jazyke: nacional’nye točki zrenija, [w:] PWJK, s. 79–102.

JwKW– Język w kr53. Kania Ireneusz, 1994, Kanon kultury: sztywna formuła czy żywa treść?, „Znak”, nr 7, s. 38–44.ęgu wartości. Studia semantyczne,red. Jerzy Bartmiński, Lublin 2003.

JWP – Język – wartości – polityka. Zmiany rozumienia nazw wartości w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Raport z badań empirycznych, opracował zespół w składzie: Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel, Małgorzata Brzo­zowska, Irina Lappo, Urszula Majer-Baranowska, Beata Żywicka, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 2006.

Kania Ireneusz, 1994, Kanon kultury: sztywna formuła czy żywa treść?, „Znak”, nr 7, s. 38–44.

Kaniewski Jerzy, 2007, Jaki kanon? „Horyzonty Polonistyki”, nr 5, s. 6–11.

Kłoskowska Antonina (red.), 1990, Oblicza polskości, Warszawa.

Kłoskowska Antonina, 1996, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa.

Krzeszowski Tomasz, 1994, Parametr aksjologiczny w przedpojęciowych schematach wyobrażeniowych, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury”, t. 6, s. 29–51.

Krzeszowski Tomasz, 1997, Angels and Devils in Hell. Elements of Axiology in Semantics, Warszawa: Energeia.

Krzeszowski Tomasz, 1999, Aksjologiczne aspekty semantyki językowej, Toruń.

Lappo Irina, 2002, Profilowanie stereotypu Rosjanina w polskim kręgu językowo­kulturowym, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury”, t. 14, s. 153–174.

LASiS – Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów (projekt realizowany w ramach konwersatorium EUROJOS).

Lühr Rosemarie, 2010, Wertbegri.e in indogermanischen Sprachen Europa, [w:] Würde – dignité – godność – dignity. Die Menschenwürde im internationalen Vergle­ich, Christine Baumbach, Peter Kunzmann (Hrsg.), München: Herbert Utz Verlag, s. 41–76.

Majer-Baranowska Urszula, 2003, Podmiot jako wartość, [w:] JwKW, s. 243–259.

Malinowski Bronisław, 1987, Ogrody koralowe i ich magia, [w:] Dzieła, t. 5, Warszawa: PWN.

Mańkowska Maria, Ankieta aksjologiczna (mps.), 1987.

Mariański Janusz, 1991–1992, Cele i dążenia życiowe młodzieży polskiej w latach 1989– 1990, „Roczniki Teologiczne”, z. 6, s. 117–132.

Mariański Janusz, 1995, Młodzież między tradycją i ponowoczesnością. Wartości moralne w świadomości maturzystów, Lublin.

Mazurkiewicz Małgorzata, 1990, Dwa spojrzenia na pracę. Perspektywa interpretacyjna a znaczenie słowa, [w:] JOS, s. 129–146.

Mazurkiewicz Małgorzata, 1991, Stan prac nad słownikiem aksjologicznym, „Język a Kultura”, t. 2, Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, red. J. Puzynina, J. Bartmiński, Wrocław, s. 257–264.

Moldovan Aleksandr, 2008, Mesto slavistiki v sovremennom mire [referat plenarny na XIV Kongresie MKS w Ohrydzie], Moskva.

Nasiłowska Anna, Między kolekcją a kanonem, „Polityka”, nr 42 z dnia 18 X 2008.

Niebrzegowska Stanisława, 1996, Świat wartości sennika ludowego, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury”, t. 8, s. 99–112.

Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2012, Miejsce wartości w opisie gatunków mowy, „Język a Kultura”, t. 23, s. 33–41.

Nowosad-Bakalarczyk Marta, 2004, Męski i żeński punkt widzenia w językowym obrazie świata, [w:] PWJK, s. 277–291.

.

NuW – Normen und Werbegri.e in der Verständigung zwischen Ost-und Westeuropa. Akten der internationalen Arbeitstagung 27./28. Februar 2006 in Jena, Bock Bettina, Lühr Rosemarie (Hrsg.), Frankfurt am Main 2007.

NW – Nazwy wartości. Studia leksykalno-semantyczne, 1, red. Jerzy Bartmiński, Małgo­rzata Mazurkiewicz-Brzozowska, Lublin 1993.

Oberthür Jörg, 2009, Demokratiebegri.e im Wandel – theoretische und methodische Über­legungen zur Rekonstruktion eines Wertdiskurses, [w:] EuW, s. 1–17.

ODiD – O definicjach i definiowaniu, red. Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Lublin 1993.

Perspektywy 2004 – Perspektywy pracy nad słownikiem aksjologicznym. Dyskusja pa­nelowa [Jerzy Bartmiński, Janusz Baster, Zbigniew Greń, Renata Grzegorczykowa, Grażyna Habrajska, Aleksy Judin, Jadwiga Linde-Usiekniewicz, Jadwiga Puzynina], [w:] PWJK, s. 453–462.

Pisarek Walery, 2002, Polskie słowa sztandarowe i ich publiczność, Kraków.

Pisarek Walery, 2003, Wybory słów sztandarowych jako kryterium stratyfikacji społeczeń­stwa, [w:] JwKW, s. 87–106.

POwWJE – Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich, red. Jerzy Bart­miński, Lublin 1993.

PP 2008 – Podstawa programowa z komentarzami, t. 2, Język polski w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, Warszawa: Ministerstwo Edukacji Narodowej.

PSA – Polski słownik aksjologiczny (projekt).

Puzynina Jadwiga, 1992, Język wartości, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Puzynina Jadwiga, 1997, Słowo – wartość – kultura, Lublin: TN KUL.

PWJK – Punkt widzenia w języku i kulturze, red. Jerzy Bartmiński, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Ryszard Nycz, Lublin 2004.

Ryk Andrzej, 2004, Pokolenie zmiany. Studium porównawcze wartości i perspektyw ży­ciowych młodzieży włoskiej i polskiej, Kraków.

Šajkevič A. Ja., 2005, Russkaja jazykovaja kartina mira v rjadu drugich kartinok, „Moskovskij lingvističeskij žurnal”, t. 8, nr 2, s. 5–21.

SD – Slavjanskie drevnosti. Etnolingvističeskij slovar’ v pjati tomach, red. Nikita I. Tolstoj, t. 1–3, Moskva 1995–2004.

Serebrennikov B.A. (red.), 1988, Rol’ čelovečeskogo faktora v jazyke. Jazyk i kartina mira, Moskva.

Sękowska Elżbieta, 2007, Polska leksyka polityczno-społeczna na przełomie XX i XXI wieku. Słownik, Warszawa: Wydawnictwo UW.

SPPiS – Język – polityka – społeczeństwo. Słownik pojęć politycznych i społecznych krajów Europy Środkowej i Wschodniej, red. Stanisław Dubisz, Józef Porayski-Pomsta, Elżbieta Sękowska, Warszawa 2004.

SS – Sokrovennye smysly. Slovo, tekst, kul’tura. Sbornik statej v czest’ N. D. Arutjunovoj, red. Jurij Apresjan, Moskva 2004.

SSiSL – Bartmiński Jerzy (red.), Niebrzegowska Stanisława (zast. red.), 1996–2012, Słow­nik stereotypów i symboli ludowych, t. 1: Kosmos, koncepcja całości i red.

Jerzy Bartmiński, zastępca red. Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, [cz. 1, Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, 1996; cz. 2, Ziemia, woda, pod­ziemie 1999; cz. 3, Meteorologia, 2012; cz. 4, Świat, światłao, metale, 2012], Lublin.

Stróżewski Władysław, 1992, W kręgu wartości, Kraków: Znak.

Szacki Jerzy, 1994, O kanonie kultury europejskiej uwagi sceptyczne, „Znak”, nr 7, s. 18–23.

Szadura Joanna, 1993, Z badań nad autostereotypem Polaka. Kryteria polskości, [w:] NW, s. 239–256.

Świda-Ziemba Hanna, 1995, Wartości egzystencjalne młodzieży lat dziewięćdziesiątych, Warszawa.

Świda-Ziemba Hanna, 2005, Młodzi w nowym świecie, Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Tolstaja Svetlana N., 1993, Ojczyzna w ludowej tradycji słowiańskiej, [w:] POwWJE, s. 17–22.

TolstajaSvetlana,2006, Postulaty moskovskoj etnolingvistiki,„Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury”, t. 18, s. 7–27.

Tolstaja Svetlana, 2008, Slav. *svoj.: semantika i aksiologija, Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury”, t. 20, s. 29–38.

Tolstoj Nikita, 1993, [Głos ma podsumowanie konferencji „Pojęcie ojczyzny we współcze­snych językach europejskich”], [w:] POwWJE, s. 291–292.

Tolstoj Nikita, 1995, Jazyk i narodnaja kul’tura. Očerki po slavjanskoj mifologii i etnolingvistike, Moskva: Izd. Indrik.

Vanková Irena (red.), 2001, Obraz sveta v jazyce, Praha.

Wierzbicka Anna, 1985, Lexicography and Conceptual Analysis, Ann Arbor.

Wierzbicka Anna, 1993, Nazwy zwierząt, [w:] ODiD, s. 251–267.

Wierzbicka Anna,1997, Understanding Culture Through Their Key Words. English, Rus­sian, Polish, German, and Japanese, Oxford: Oxford University Press.

Wierzbicka Anna, 1999, Język, umysł, kultura, Warszawa: Wydawnictwo PWN.

Wierzbicka Anna, 2006, English. Meaning and Culture, Oxford: Oxford University Press.

Zaharenko I. V., Krasnyh V. V., Gudkova D. B. (red.), 2004, Lingvokul’turologičeskij slovar’, vypusk I, Moskva: Gnosis.

Zaliznjak Anna, Levontina I. B., Šmelev A. D., 2005, Ključevye idei russkoj jazykovoj kartiny mira, Moskva: Jazyki slavjanskoj kultury.

Zinken Jörg, 2008, Linguistic pictures of the world or language in the world? Metaphors and methods in ethnolinguistic research, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury”, t. 20, s. 51–62.

Ždanova Vladislava, 2003, Eksperimental’nyj podchod v portretirovanii konceptov sfery svoj / cužoj, „Etnolingwistyka. Problemy Jezyka i Kultury”, t. 15, s. 81–95.




DOI: http://dx.doi.org/10.17951/et.2014.26.21
Data publikacji: 2015-05-19 12:22:44
Data złożenia artykułu: 2015-04-17 22:04:56


Statystyki


Widoczność abstraktów - 1288
Pobrania artykułów (od 2020-06-17) - PDF - 1628

Wskaźniki



Odwołania zewnętrzne

  • Brak odwołań zewnętrznych


Prawa autorskie (c) 2015 Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury

Creative Commons License
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.