Instytucja przymusu osobistego dłużników w sprawach cywilnych na ziemiach Królestwa Polskiego w latach 1815–1875

Streszczenie w języku polskim

Kodeks Napoleona, obowiązujący od 1808 r. w Księstwie Warszawskim, a następnie w Królestwie Polskim, przewidywał w Księdze III (o różnego rodzaju sposobach nabycia własności) w tytule XVIII instytucję „przymusu osobistego w materyi cywilnej”. Był to środek egzekucyjny polegający na osadzeniu dłużnika w areszcie w celu zmuszenia go do wykonania ciążącego na nim zobowiązania, przy czym początkowo pozbawienie wolności nie powodowało umorzenia istniejącego długu ani nie wyłączało możliwości prowadzenia dalszej egzekucji z majątku dłużnika. Najpierw dłużników przetrzymywano w aresztach publicznych i aresztach policyjnych. Dopiero decyzją Rady Administracyjnej z 1832 r. utworzono odrębne organy penitencjarne. Organizacja aresztów cywilnych i przepisy kodeksu postępowania cywilnego, rozwijające szczegółowe procedury stosowania przymusu osobistego wobec dłużników, zostały określone w postanowieniu Rady Administracyjnej z dnia 13/25 września 1832 r. i w późniejszych przepisach administracyjnych wydawanych przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych i Duchownych w 1848 i 1859 r. Regulacje z 1848 r. odnosiły się do aresztu cywilnego znajdującego się w Warszawie na Lesznie, natomiast nie było szczegółowej instrukcji dla aresztów mieszczących się na prowincji, co rodziło wątpliwości co do zasad ich organizacji i dawało możliwość licznych nadużyć. Ostatecznie dopiero instrukcja więzienna z 1859 r. rozszerzała obowiązywanie przepisów dla Leszna z 1848 r. na całe Królestwo Polskie. Instytucja przymusu osobistego dłużników w okresie obowiązywania francuskiej procedury cywilnej mogła być skutecznym środkiem egzekucyjnym, choć pewnym ograniczeniem w jego stosowaniu był obowiązek złożenia przez wierzyciela funduszy niezbędnych na utrzymanie dłużnika, co na pewno powodowało, że najpierw próbował on wyegzekwować dług za pomocą innych rodzajów egzekucji. Mankamentem omawianej instytucji były problemy z wewnętrzną organizacją aresztów cywilnych, w szczególności w zakresie rzeczywistego przetrzymywania w nich dłużników, którzy – jak wynika z materiału źródłowego – w praktyce często przebywali na wolności.