Czas i inne określenia temporalne w przysłowiach polskich

Résumé

Z Nowej księgi przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich  pod redakcją Juliana Krzyżanowskiego zebrane zostały przysłowia i wyrażenia przysłowiowe zawierające słowo „czas” oraz inne różnorodne określenia temporalne. Za cel artykułu uznano opis paremiologicznych dzieł kultury ludowej z uwzględnieniem aspektu semantycznego (jaki obraz czasu – może i innych pojęć o charakterze temporalnym – utrwalił się w wyobraźni ludowej), funkcjonalnego (do czego służyły w codziennym życiu, jakie dawały wskazówki, czym były przysłowia oparte na rzeczowniku temporalnym) i strukturalnego (paremie temporalne, tak jak wszystkie tego typu konstrukcje, mają określoną skostniałą budowę, utrwalone schematy składniowe). Obok przysłów opartych na leksemie „czas” opisano miary czasu (nazwy odcinków czasu, pory roku, nazwy miesięcy i dni), przysłowia kalendarzowe i inne określenia temporalne). Wśród wyrazów pola tematycznego „czas” znalazło się ok. 150 leksemów – nazwy czasu, nazwy odcinków czasu, m.in. nazwy ogólne, nazwy pór roku, miesięcy, dni tygodnia.

Sądy ukonstytuowane i komunikowane w tekstach kultury ludowej nawiązują m.in. do wyobrażeń człowieka o czasie jako bycie wszechmocnym, wobec którego człowiek jest bezsilny; potężnym, któremu istota ludzka nie może się oprzeć; czas bywa obdarzany atrybutami istoty najwyższej, przysłowia pokazują nieuchronność upływu czasu i towarzyszące mu procesy starzenia się wszystkich istot żywych. Konstrukcja przysłów ułatwia ich zapamiętywanie, np. przez wbudowanie w nią rymów. Paremie mogą mieć postać porównań, antytezy, metafory lub alegorii przekazujących jakąś myśl ogólną, odniesienie do konkretnych sytuacji lub doświadczenia życiowego człowieka.