Ukryj
Pokaż wszystkie
Wpływ struktury agrarno-osadniczej na rozwój rzeźby lessowego zbocza doliny Wieprza (Roztocze Szczebrzeszyńskie)
Streszczenie w języku polskim
W pracy przedstawiono warunki rozwoju i funkcjonowanie antropogenicznej rzeźby lessowej w obszarze o dużych spadkach, deniwelacjach >100 m oraz o znacznym rozcięciu wąwozami – około 4 km∙km–2. Szczególną uwagę zwrócono na procesy erozyjne i depozycję osadów, ich dynamikę oraz skutki geomorfologiczne, będące rezultatem kilkusetletniego ciągłego użytkowania. W reakcji środowiska na silną antropopresję ukształtował się zespół drogowych form rzeźby, erozyjnych i akumulacyjnych, wkomponowanych w system odwodnienia zlewni i strefy osadniczej. Omówiono zagrożenie powodziami błyskawicznymi wsi Kawęczyn, położonej u podnóża zbocza doliny Wieprza, których źródłem jest przynależny do wsi obszar pól uprawnych w ujęciu jednolitej zlewni lejkowatej. W użytkowaniu zlewni największy udział mają lasy liściaste w systemach wąwozowych (64,9%), a pola orne jako zboża zajmują 31,6%. Ocenę natężenia erozji gleb przeprowadzono za pomocą modelu RUSLE z wykorzystaniem parametrów ochronnych roślin. Erozyjność opadów obliczono dla średniej sumy z wielolecia 710,9 mm. Średnia wielkość erozji bez zabiegów ochronnych jest najwyższa w przedziale nachylenia stoków 2–7⁰ i wynosi 18,9 t·ha⁻¹·rok⁻¹, natomiast z zabiegami o efektywności 7,9% – 17,4 t·ha⁻¹·rok⁻¹. Niska erozja występuje w przedziale 15–35⁰, co można wiązać z trwałą okrywą roślinną lub terasowaniem zboczy suchej doliny. System teras rozcinają niecki drogowe, uformowane przy prostopadłym do pól przebiegu dróg. Natomiast zbocze doliny Wieprza, uprawiane wzdłużstokowo, z terasą podstokową u podnóża, rozcinają wąwozy drogowe stożkami w formie wałów u wylotu.
Słowa kluczowe
Pełny tekst:
PDFBibliografia
Arnoldus, H.M.J. (1977). Methodology Used to Determine the Maximum Potential Average Annual Soil Loss Due to Sheet and Rill Erosion in Morocco. FAO Soils Bulletin, 34, 39–51.
Bryndal, T. (2025). Powodzie błyskawiczne – teoretyczne aspekty identyfikacji strefy zagrożenia powodziowego w małych zlewniach karpackich. Czasopismo Geograficzne, 96(3), 375–402. DOI: https://doi.org/10.12657/czageo-96-16
Brzezińska-Wójcik, T., Miłkowska, D. (1999). Aktywność tektoniczna w dorzeczu górnego Wieprza (SE Polska) w świetle wybranych wskaźników morfometrycznych. Annales UMCS Sectio B, 54(1), 13–32.
Buraczyński, J. (1977). Natężenie erozji wąwozowej i erozji gleb na Roztoczu Gorajskim. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, (193), 91–99.
Buraczyński, J. (1989/1990). Rozwój wąwozów lessowych na Roztoczu Gorajskim w ostatnim tysiącleciu. Annales UMCS Sectio B, 44/45(4), 95–104.
FAO (1978). Methodology for Assessing Soil Degradation. Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations.
Gawrysiak, L., Baran-Zgłobicka, B., Zgłobicki, W. (2024). Flash Floods Hazard to the Settlement Network versus Land Use Planning (Lublin Upland, East Poland). Applied Sciences, 14. DOI: https://doi.org/10.3390/app14188425
Józefaciuk, C., Nowocień, E., Wawer, R. (2001). Sytuowanie dróg rolniczych w terenach erodowanych. Folia Universitatis Agriculturae Stetinensis, 217(87), 77–80.
Kaszewski, B.M. (2008). Klimat. W: R. Turski, S. Uziak (red.), Środowisko przyrodnicze Lubelszczyzny (s. 79–111). Lublin: LTN.
Kociuba, W. (2014). Geomorphological Record of Transformations of Upland River Valley Bottoms at Variable Rate of Gully Erosion (Case Study: Wieprz River Valley in Roztocze). Annales UMCS Sectio B, 69(1), 93–106. DOI: https://doi.org/10.2478/v10066-012-0040-5
Kociuba, W., Stępniewska, S. (2002). Rola wezbrań w transporcie rumowiska rzecznego górnego Wieprza. Przegląd Naukowy Inżynieria i Kształtowanie Środowiska, 25(2), 102–111.
Kołodyńska-Gawrysiak, R., Gawrysiak, L., Budzyński, A., Gardziel, Z. (2011). Wąwozy drogowe Wyżyny Lubelskiej i Roztocza oraz sposoby ich zabezpieczania przed procesami niszczącymi. Annales UMCS Sectio B, 66(2), 29–47.
Malinowski, J. (1964). Budowa geologiczna i własności geochemiczne lessów Roztocza i Kotliny Zamojskiej między Szczebrzeszynem a Tomaszowem. Prace Instytutu Geologicznego, 41, 1–122.
Maruszczak, H. (1954). Przewodnik wycieczki na Roztocze. W: Okolice Szczebrzeszyna (s. 89–99). Lublin: PTG.
Maruszczak, H. (1973). Erozja wąwozowa we wschodniej części pasa wyżyn południowopolskich. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, (151), 15–30.
Mazur, Z. (1971). Erozja wodna w zlewni rzeki Gorajec. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, (119), 47–65.
Michalczyk, Z. (1986). Warunki występowania i krążenia wód na obszarze Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Rozprawa habilitacyjna. Lublin: Wydział Biologii i Nauk o Ziemi UMCS.
Mitasova, H., Hofierka, J., Zlocha, M., Iverson, L.R. (1996). Modelling Topographic Potential for Erosion and Deposition Using GIS. International Journal of Geographical Information Systems, 10(5), 629–641. DOI: https://doi.org/10.1080/02693799608902101
Nowocień, E. (1996). Dynamika rozwoju wąwozów drogowych na obszarach lessowych. Pamiętnik Puławski, (107), 101–111.
Pałys, S. (1985). Zmiany w rzeźbie i pokrywie glebowej w terenie lessowym objętym zabiegami przeciwerozyjnymi. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, (292), 38–63.
Panagos, P., Borrelli, P., Meusburger, K., Alewell, C., Lugato, E., Montanarella, L. (2015). Estimating the Soil Erosion Cover-Management Factor at the European Scale. Land Use Policy, 48, 38–50. DOI: https://doi.org/10.1016/j.landusepol.2015.05.021
Renard, K.G., Freimund, J.R. (1994). Using Monthly Precipitation Data to Estimate the R-factor in the Revised USLE. Journal of Hydrology, 157(1–4), 287–306. DOI: https://doi.org/10.1016/0022-1694(94)90110-4
Renard, K.G., Foster, G.R., Weesie, S.G.A., McCool, D.K., Yoder, D.C. (1997). Predicting Soil Erosion by Water: A Guide to Conservation Planning with the Revised Universal Soil Loss Equation (RUSLE). Washington: US Government Printing Office.
Rodzik, J., Zgłobicki, W. (1998). Współczesne procesy rzeźbotwórcze w północno-wschodniej części Roztocza Szczebrzeszyńskiego. W: R. Dobrowolski (red.), Główne kierunki badań geomorfologicznych w Polsce – stan aktualny i perspektywy. IV Zjazd Geomorfologów Polskich, Lublin, 3–6 czerwca 1998 roku. Przewodnik wycieczkowy (s. 105–112). Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Rodzik, J., Janicki, G., Zagórski, P., Zgłobicki, W. (1998). Deszcze nawalne na Wyżynie Lubelskiej i ich wpływ na rzeźbę obszarów lessowych. Dokumentacja Geograficzna, (11), 45–68.
Rodzik, J., Schmitt, A., Zgłobicki, W. (2004). Warunki rozwoju wąwozów Roztocza Szczebrzeszyńskiego. W: R. Dobrowolski, S. Terpiłowski (red.), Stan i zmiany środowiska geograficznego wybranych regionów wschodniej Polski (s. 117–123). Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Rodzik, J., Ciupa, T., Janicki, G., Kociuba, W., Tyc, A., Zgłobicki, W. (2008). Współczesne przemiany rzeźby Wyżyn Polskich. W: L. Starkel, A. Kostrzewski, A. Kotarba, K. Krzemień (red.), Współczesne przemiany rzeźby Polski (s. 165–228). Kraków: Wydawnictwo UJ.
Siłuch, M., Kociuba, W., Gawrysiak, L., Bartmiński, P. (2023). Assessment and Quantitative Evaluation of Loess Area Geomorphodiversity Using Multiresolution DTMs (Roztocze Region, SE Poland). Resources, 12(1). DOI: https://doi.org/10.3390/resources12010007
Skowronek, E. (1999). Zmiany krajobrazu w dorzeczu górnego Wieprza pod wpływem działalności człowieka w ostatnim tysiącleciu. Annales UMCS Sectio B, 54, 279–295.
Studium (1998). Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Szczebrzeszyn. Szczebrzeszyn: Zarząd Gminy i Miasta Szczebrzeszyn.
Stworzyński, M. (1834). Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacyi Zamoyskiej w roku 1834. Rękopis.
Turski, R., Słowińska-Jurkiewicz, A. (1994). Gleby wytworzone z lessów. Lublin: LTN.
Wischmeier, W.H., Smith, D. (1978). Predicting Rainfall Erosion Loss: A Guide to Conservation Planning. USDA Agricultural Handbook. Washington: US Department of Agriculture.
Zgłobicki, W. (2006). Determinants, Intensity and Effects of Erosion Processes in Szczebrzeszyn Roztocze. W: E. Skowronek, W. Wołoszyn, T. Speck, K.M. Born (Eds.), Cultural Landscapes of the Lublin Upland and Roztocze. Lublin: Kartpol.
Zgłobicki, W., Poesen, J., De Geeter, S., Boardman, J., Gawrysiak, L., Golosov, V., Ionita, I., Niacsu, L., Rodzik, J., Stankoviansky, M., Stolz, C. (2021). Sunken Lanes – Development and Functions in Landscapes. Earth-Science Reviews, 221. DOI: https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2021.103757
Ziemnicki, S. (1972). Przykład zastosowania kolmatacji dla odwodnienia terenu. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, (130), 7–18.
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/b.2025.80.0.169-189
Data publikacji: 2025-09-01 14:54:45
Data złożenia artykułu: 2025-08-07 19:07:37
Statystyki
Wskaźniki
Odwołania zewnętrzne
- Brak odwołań zewnętrznych
Prawa autorskie (c) 2025 Jan Rodzik, Piotr Demczuk, Krzysztof Stępniewski
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.