Tryptyk przekorny z ideologicznymi przyśpiewkami

Résumé

W dniu 27 stycznia 1898 roku w 17. numerze „Collier’s Weekly” ukazał się Prolog głośnej później opowieści Henry’ego Jamesa The Turn of the Screw. Ta powieść o trudnej relacji między młodą guwernantką a dwójką osieroconych dzieci (Florą i Milesem) przekonuje, że Demony istnieją naprawdę, a Zło wciela się w różne postaci. Niekiedy ma twarz dobroczyńcy. Prezentowany szkic jest próbą rekonstrukcji trzech ideologicznych mechanizmów, które w pierwszym dziesięcioleciu po zakończeniu II wojny światowej modyfikowały świadomość zbiorową. Te trzy mechanizmy, jak trzy imadła, unieruchamiały i pozwalały na metodyczną ideologiczną „przebudowę” – zagadkowe „dokręcanie śruby”! – wnętrz szczególnie niedojrzałych jednostek. Pierwsze z nich – ideologiczne imadło prasowe – w ruch wprawiały codzienne, niekiedy banalne przekazy prasowe; drugie – ideologiczne imadło edukacyjne – swą moc czerpało z programów nauczania, szczególnie języka polskiego; trzecie – ideologiczne imadło lekturowe – było najbardziej ukryte i najbardziej zdradzieckie, niewoliło w pozaszkolnych kontaktach z książką. Działanie pierwszego z nich ilustruje analiza przykładowych prasowych doniesień na temat wakacyjnego wypoczynku dzieci w 1947 roku, działanie drugiego przybliża omówienie programu nauczania języka polskiego z 1949 roku w 11-letniej szkole średniej, a o dociskaniu ideologicznej śruby w procesie lekturowym mówią uwagi o przesłaniu Wyprawy do Arteku (1953) Mariana Brandysa.