‘Wolni z wolnymi, równi z równymi’: Polacy i Ukraińcy w tle konwersji mitu jagiellońskiego. Doświadczenia historiografii polskiej początku XX wieku

Streszczenie w języku polskim

Mit jagielloński jest stosunkowo dobrze opracowany w historiografii polskiej. Wyjątek stanowi pierwsze dwudziestolecie XX w., kiedy to doszło do kolejnych jego konwersji i przyspieszenia migracji z dyskursu historiografii do dyskursu pamięci. W tle tych procesów dokonywał się (warunkowany politycznie) swoisty awans problematyki polsko-ukraińskiej, która dotychczas była zdominowana relacjami polsko-litewskimi. Niniejszy artykuł ma na celu rozwinięcie i udokumentowanie tychże kwestii. Przedmiotem analizy i wnioskowania były prace o charakterze ogólnym (syntezy, parasyntezy, podręczniki, kompendia etc.), które kumulują w sobie i ‘odbijają’ aktualne tendencje naukowe, polityczne, społeczne, kulturowe i inne, tworząc interesujący materiał badawczy. Pozwolił on na ustalenie, że w latach 1900–1918 symbol unii lubelskiej, idea ‘wolnych z wolnymi, równych z wolnymi’, była popularnym motywem narracji historycznych, który jako konstrukt naukowy stawał się jednak coraz bardziej archaiczny. Jego pielęgnowanie powodowało pośrednio odwrót od historiografii krytycznej. Daje się zauważyć, że mit jagielloński większym stopniu przyciągał neoromantyków niż modernistów zmierzających do ściślejszego powiązania historiografii z naukami społecznymi. Nie można jednak stwierdzić, że nie było ciekawych prób jego reinterpretacji. Do takich należały nawiązywania do niektórych, obiecujących wówczas, kierunków socjologizujących i psychologizujących, jakie pojawiały na Zachodzie, ale też na gruncie krajowym. Zaskakująco, największymi admiratorami tej idei na początku XX w. stali się historycy identyfikujący się z ideami narodowodemokratycznymi, dalej plasowali się ówcześni konserwatyści (realiści) i badacze związani z różnymi frakcjami obozu niepodległościowego. Traktat ryski z 18 marca 1921 r., zawarty między Polską, Rosją Sowiecką i Ukrainą, wykazał, że romantyczny duch unii lubelskiej przeżył się i stał się fragmentem historii idei.