Беларус, беларускi: гісторыя найменняў айчыны і суайчыннікаў

Alena Rudenka

Аннотация


У аснове даследавання ляжаць дзве ідэі: 1) устойлівая этнічная назва (этнонім) сведчыць аб моцнай этнаідэнтычнасці народу, а змены гэтай назвы – аб зменах у яго этнічнай самасвядомасці; 2) назва мовы, на якой размаўляе этнас (лінгвонім), як і этнонім, мае вялікае значэнне для этнічнай самасвядомасці, а ўстойлівы лінгвонім і яго фарміраванне больш важныя для менталітэту народа, чым унутрымоўныя змены. Мэта артыкула – прасачыць утварэнне назваў беларускага этнасу і беларускай мовы. Паколькі выкарыстоўваецца дыяхранічны падыход, даецца неабходны гісторыкагеаграфічны і лінгвістычны кантэкст. У даследаванні прымяняюцца метады работы з тэкстам: як з навуковай літаратурай, так і з арыгінальнымі тэкстамі па праблеме. Звесткі з гэтых двух тыпаў крыніц выкарыстоўваюцца для паэтапнага мадэлявання шляху ўтварэння беларускіх этнонімаў і лінгвонімаў. Сінтэз і канчатковая інтэрпрэтацыя ажыццяўляліся i пры дапамозе экстралінгвістычных (найперш гістарычных) звестак. Разглядалася таксама станаўленне назваў айчыны. У выніку даследавання аўтарка прыходзіць да высновы, што на пачатку ХХ ст. беларусы мелі ўжо ўстойлівыя найменні айчыны, этнасу, мовы – значыць, больш за стагоддзе бачаць сябе самастойным народам.


Ключевые слова


айчына, беларус, беларуская мова, этнонім, лінгвонім

Полный текст:

PDF (BELARUSIAN) (Język Polski)

Литература


Bednarczuk, Leszek. (2010). Językowy obraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kraków: Wydawnictwo Lexis.

Bèdnarčuk, Lešèk (2014). Spadčyna Vâlìkaga Knâstva Lìtoǔskaga ǔ belaruskaj move. Nʹû Ërk–Krakaǔ–Lûblìn: Belaruskì Ìnstytut Navukì ì Mastactva, Polʹskaâ Akadèmìâ Mastactva, Unìversìtèt Maryì Kûry-Skladoǔskaj. [Бэднарчук, Лешэк. (2014). Спадчына Вялікага Княства Літоўскага ў беларускай мове. Нью Ёрк–Кракаў–Люблін: Беларускі Інстытут Навукі і Мастацтва, Польская Акадэмія Мастацтва, Універсітэт Марыі Кюры-Складоўскай].

Bely, Alesʹ. (2000). Hronìka „Belaj Rusì”. Narys gìstoryì adnoj geagrafìčnaj nazvy. Mìnsk: Èncyklapedyks. [Белы, Алесь. (2000). Хроніка „Белай Русі”. Нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. Мінск: Энцыклапедыкс].

Berynda, Pamva. (1627). Leksìkonъ slavenorωsskïj alʹbo Imenъ tlъkovanïê. Kiev: Tipografiâ Kievo-Pečerskoj Lavry. [Берында, Памва. (1627). Лексіконъ славенорωсскїй альбо Именъ тлъкованїє. Киев: Типография Киево-Печерской Лавры].

Černâvskaâ, Ûliâ. (2010). Belorusy. Ot „tutèjšyh” k nacii. Minsk: FUAinform. [Чернявская, Юлия. (2010). Белорусы. От «тутэйшых» к нации. Минск: ФУАинформ].

Danylenko, Andrij. (2006). On the Name(s) of the Prostaja Mova in the Polish–Lithuanian Commonwealth. Studia Slavica Hung., 51(1–2), pp. 97–121.

Danylenko, Andrij. (2017). A Missing Chain: On the Sociolinguistics of the Grand Duchy of Lithuania. Acta Baltico-Slavica, 41, p. 31–57.

Duličenko, Aleksandr. (2020). Lingvonimika. Učenye zapiski Petrozavodskogo gosudarstvennogo universiteta, 42(7), s. 13–16. DOI: 10.15393/uchz.art.2020.533. [Дуличенко, Александр. (2020). Лингвонимика. Ученые записки Петрозаводского государственного университета, 42(7), c. 13–16].

Dzârnovič, Oleg. (2017). „Rusʹ” i „Litva” Velikogo Knâžestva Litovskogo v XVI–XVII vv. kak ètnokonfessionalʹnye i socialʹno-geografičeskie regiony. W: Drevnââ Rusʹ posle Drevneĭ Rusi: diskurs vostočnoslavânskogo (ne)edinstva (s. 118–132). Moskva: ROSSPÈN. [Дзярнович, Олег. (2017). „Русь” и „Литва” Великого Княжества Литовского в XVI–XVII вв. как этноконфессиональные и социально-географические регионы. B: Древняя Русь после Древней Руси: дискурс восточнославянского (не)единства (c. 118–132). Москва: РОССПЭН.].

Dzârnovič, Oleg. (2009). „Litva” i „Rusʹ” XIII–XVI vv. kak koncepty belorusskoj istoriografii. Miscellanea, 1/2(5/6), s. 234–249. [Дзярнович, Олег. (2009). „Литва” и „Русь” XIII–XVI вв. как концепты белорусской историографии. Miscellanea, 1/2(5/6), c. 234–249].

Doronin, Andrej (red). (2020). Religiâ i rusʹ XV–XVIII vv. Moskva: Polit. ènciklopediâ. [Доронин, Андрей (ред). (2020). Религия и русь XV–XVIII вв. Москва: Полит. Энциклопедия].

Florâ, Boris. (1997). O nekotoryh osobennostâh razvitiâ ètničeskogo samosoznaniâ vostočnyh slavân v èpohu srednevekovʹâ – rannego novogo vremeni. W: Aleksej Miller, Vladimir Reprincev, Borys Florâ (red.). Rossiâ – Ukraina: istoriâ vzaimootnošenij (s. 9–28). Škola „Âzyki russkoj kulʹtury”. [Флоря, Борис. (1997). О некоторых особенностях развития этнического самосознания восточных славян в эпоху средневековья – раннего нового времени. B: Алексей Миллер, Владимир Репринцев, Борис Флоря (ред.). Россия – Украина: история взаимоотношений (s. 9–28). Школа „Языки русской культуры”]. Pobrano z: http://litopys.org.ua/vzaimo/vz02.htm (dostęp: 18.07.2023)].

Fedor, Julie; Kangaspuro, Markku; Lassila, Jussi; Zhurzhenko, Tatiana (eds.). (2017). War and Memory in Russia, Ukraine and Belarus. Cham, Switzerland: Palgrave Macmillan. Pobrano z: https://link.springer.com/content/pdf/10.1007/978-3-319-66523-8.pdf (dostęp 11.04.2023).

Galicko-Volynskaâ letopisʹ. Podgotovka teksta, perevod i kommentarii: Olʹga P. Lihačeva. W: Èlektronnye publikacii Instituta russkoj literatury (Puškinskogo doma) RAN. [Галицко-Волынская летопись. Подготовка текста, перевод и комментарии: Ольга П. Лихачева. B: Электронные публикации Института русской литературы (Пушкинского дома) РАН]. Pobrano z: http://lib.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=4961 (dostęp: 17.06.2023).

Grondski de Grondi, Samvele. (1789). Historia Belli Cosacco-Polonici. Budapeszt: Litteris František August Patzko. Biblioteka Jagiellońska, Berol. Uf 9654. Digital copy identifier: NDIGSTDR010394. Pobrano z: https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=2761660 (dostęp 09.08.2023).

Galenčanka, Georgij. (2008). Da pytannâ ab ètnìčnyh ì ètnakanfesìĭnyh katègoryâh Vâlìkaga Knâstva Lìtoŭskaga XIV–XVI stst.: „belaruscy”, „lìcvìny” ì „rusìny” ŭ dyskursah sučasnyh dasledčykaŭ ì pìsʹmovyh krynìcah, W: Studia Historica Europae Orientalis. Issledovaniâ po istorii Vostočnoĭ Evropy, 1 (s. 9–19). Minsk: BSU. [Галенчанка, Георгiй. (2008). Да пытання аб этнічных і этнаканфесійных катэгорыях Вялікага Княства Літоўскага XIV–XVI стст.: „беларусцы”, „ліцвіны” і „русіны” ў дыскурсах сучасных даследчыкаў і пісьмовых крыніцах, B: Studia Historica Europae Orientalis. Исследования по истории Восточной Европы, 1 (c. 9–19). Минск: БГУ.].

Ivanov, Vâčeslav Vs. (2003). Slavânskie dialekty v sootnošenii s drugimi âzykami VKL. W: Slavânskoe âzykoznanie. XIII Meždunarodnyj sʺezd slavistov. Lûblâna. Doklady rossijskoj delegacii (s. 258–288). Moskva: Indrik. [Иванов, Вячеслав Вс. (2003). Славянские диалекты в соотношении с другими языками ВКЛ. B: Славянское языкознание. XIII Международный съезд славистов. Любляна. Доклады российской делегации (c. 258–288). Москва: Индрик].

Kalita, Inna. (2010). Sovremennaâ Belarusʹ: âzyki i nacionalʹnaâ identičnostʹ. Ústí nad Labem: PF UJEP. [Калита, Инна. (2010). Современная Беларусь: языки и национальная идентичность. Ústí nad Labem: PF UJEP].

Karskij, Efimij. (1903). Belorussy. T. I: Vvedenie v izučenie âzyka i narodnoj slovesnosti. Varšava: Tipografiâ Varšavskago Učebnago Okruga. [Карский, Ефимий. (1903). Белоруcсы. Т. I: Введение в изучение языка и народной словесности. Варшава: Типографiя Варшавскаго Учебнаго Округа].

Kraǔcèvìč, Alâksandr. (2013). Gìstoryâ Vâlìkaga Knâstva Lìtoǔskaga. Garodnâ: Garadzenskaâ bìblìâtèka. [Краўцэвіч, Аляксандр (2013). Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага. Гародня: Гарадзенская бібліятэка].

Latyšonak, Aleg. (2009). Nacyânalʹnascʹ – Belarus. Vìlʹnûs: Ìnstytut belarusìstykì. [Латышонак, Алег (2009). Нацыянальнасць – Беларус. Вільнюс: Інстытут беларусістыкі].

Łatyszonek, Oleg. (2006). Od Rusinów Białych do Białorusinów. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.

Lewis, Simon. (2019). Belarus – Alternative Visions: Nation, Memory and Cosmopolitanism. New York & London: Routledge.

Mečkovskaâ, Nina. (2003). Belorusskij âzyk: Sociolingvističeskie očerki, Specimina philologiae slavicae. 138. München: Verlag Otto Sagner. [Мечковская, Нина. (2003). Белорусский язык: Социолингвистические очерки, Specimina philologiae slavicae. 138. München: Verlag Otto Sagner.

Plokhy, Serhiy. (2006). The Origins of the Slavic Nations: Premodern Identities in Russia, Ukraine, and Belarus. Cambridge: Cambridge University Press.

Povestʹ vremennyh let. (2012). Perevod: Dmitrij Lihačev, Oleg Tvorogov. Sankt-Peterburg: Vita Nova. [Повесть временных лет. (2012). Перевод: Дмитрий Лихачев, Олег Творогов. Санкт-Петербург: Вита Нова].

RGES 2002: Rossijskij gumanitarnyj ènciklopedičeskij slovarʹ. (2002). T. I: Drevnerusskij âzyk. Moskva: Vlados, Filologičeskij fakulʹtet SPbGU. [РГЭС 2002: Российский гуманитарный энциклопедический словарь. (2002). Т. I: Древнерусский язык. Москва: Владос, Филологический факультет СпбГУ]. Pobrano z: https://slovari.yandex.ru/~книги/Гуманитарный%20словарь/Древнерусский%20язык (dostęp: 21.05.2023).

Rossijskaâ grammatika Mihajla Lomonosova. (1788). 5-e tisnenϊe. Sankt-Peterburgъ: Imperatorskaâ Akademϊâ naukъ. [Россiйская грамматика Михайла Ломоносова (1788). 5-е тисненϊе. Санкт-Петербургъ: Императорская Академϊя наукъ].

Rudling, Per. (2017). „Unhappy Is the Person Who Has No Motherland”: National Ideology and History Writing in Lukashenka’s Belarus, In: Fedor, Julie et al. (eds.) War and Memory in Russia, Ukraine, and Belarus. Chapter 3. Cham, Switzerland: Palgrave Macmillan. 71–105. DOI 10.1007/978-3-319-66523-8_3. Pobrano z: https://www.academia.edu/35653615/_Unhappy_Is_the_Person_Who_Has_No_Motherland_National_Ideology_and_History_Writing_in_Lukashenkas_Belarus_in_J_Fedor_et_al_eds_War_and_Memory_in_Russia_Ukraine_and_Belarus_Cham_Switzerland_Palgrave_Macmillan_2017_71_105?email_work_card=title (dostęp: 11.05.2023).

Rusanivsʹkij, Vitalij. (2001). Ìstorìâ ukraïnsʹkoï lìteraturnoï movi. Kiïv: Artek. URL: http://litopys.org.ua/rusaniv/. [Русанiвський, Вiталiй. (2001). Історія української літературної мови. Kиїв: АртЕк]. Pobrano z: http://litopys.org.ua/rusaniv/ (dostęp: 08.07.2023)].

Rust, Maxim. (2018). Belarus’s complicated memory, In: Belarusian historical policy. New Eastern Europe. January 2. Issue 1.

Saganovìč, Genadzʹ. (2003). Pryvìd nacyì ŭ ìmgle stèrèatypaŭ, Belaruskì Gìstaryčny Aglâd, 10(1–2), s. 281–318. [Сагановіч, Генадзь (2003). Прывід нацыі ў імгле стэрэатыпаў, Беларускі Гістарычны Агляд, 10(1–2), c. 281–318.

Saganovič, Gennadij. (2018). O nekotoryh složnostâh vyâvleniâ kollektivnyh identičnostej v slavânskih zemlâh VKL, W: Narrativy Rusi konca XV – serediny XVIII v.: v poiskah svoej istorii (s. 103–125). Moskva: ROSSPÈN. [Саганович, Геннадий (2018). О некоторых сложностях выявления коллективных идентичностей в славянских землях ВКЛ, B: Нарративы Руси конца XV – середины XVIII в.: в поисках своей истории (c. 103–125). Москва: РОССПЭН.

Snayder, Timothy. (2003). The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569–1999. New Haven & London: Yale University Press.

Svâžynskì, Uladzimir. (2001). Prablema ìdèntyfìkacyì afìcyjnaj movy Vâlìkaga Knâstva Lìtoǔskaga. Metriciana: Dasledavannì ì matèryâly Metrykì Vâlìkaga Knâstva Lìtoǔskaga. T. І. Athenaeum IV. Minsk: Athenaeum – Addzel specyâlʹnyh gìstaryčnyh navuk ÌG NANB. [Свяжынскі, Уладзiмiр. (2001). Праблема ідэнтыфікацыі афіцыйнай мовы Вялікага Княства Літоўскага. Metriciana: Даследаванні і матэрыялы Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага. T. І. Athenaeum IV]. Мінск: Athenaeum – Аддзел спецыяльных гістарычных навук ІГ НАНБ. Pobrano z: https://kamunikat.org/metriciana-post-9375 (dostęp: 22.08.2023).

Svâžynski, Uladzimir. (2003). Ab statuse belaruskaj ì ǔkraìnskaj moǔ u časy Vâlìkaga knâstva Lìtoǔskaga, Metriciana: Dasledavannì ì matèryâly Metrykì Vâlìkaga Knâstva Lìtoǔskaga T. II. Athenaeum VIII. Minsk: Athenaeum – Addzel specyâlʹnyh gìstaryčnyh navuk ÌG NANB. [Свяжынскi, Уладзiмiр. (2003). Аб статусе беларускай і ўкраінскай моў у часы Вялікага княства Літоўскага. Metriciana: Даследаванні і матэрыялы Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага. T. II. Athenaeum VIII. Мінск: Athenaeum – Аддзел спецыяльных гістарычных навук ІГ НАНБ]. Pobrano z: https://kamunikat.org/metriciana (dostęp: 22.08.2023).

Uspenskij, Boris. (1994). Kratkiĭ očerk istorii russkogo literaturnogo âzyka (XI–XIX vv.). Moskva: Gnosis. [Успенский, Борис. (1994). Краткий очерк истории русского литературного языка (ХІ–ХІХ вв.). Mосква: Гнозис].

Vaŝuk, Dmitro. (2009). „Abyhmo derъžali ihъ pωdlě prava ihъ zemъli” (Naselennâ Kiì̈vŝini ta Volinì ì velikoknâzìvsʹka vlada v XV–XVI st.). Kiïv: Ìnstitut ìstorìì̈ Ukraì̈ni NAN Ukraì̈ni. [Ващук, Дмитро. (2009). „Абыхмо деръжали ихъ пωдлѣ права ихъ земъли” (Населення Київщини та Волині і великокнязівська влада в XV–XVI ст.). Киïв: Інститут історії України НАН України].

Zaprudskì, Sârgej. (2013). Nazvy belaruskaj movy ǔ pracah dasledčykaǔ pačatku XIX stagoddzâ. U: Prygodzìč, Mikalaj (red.). Belaruskaâ mova ì movaznaǔstva: XIX stagoddze (s. 81–110). Mìnsk: BDU. [Запрудскі, Сяргей. (2013). Назвы беларускай мовы ў працах даследчыкаў пачатку XIX стагоддзя. У: Прыгодзіч, Мiкалай (рэд.). Беларуская мова і мовазнаўства: ХІХ стагоддзе (c. 81–110). Мінск: БДУ]. Pobrano z: https://elib.bsu.by/bitstream/123456789/57376/1/ %d0%97%d0%b0%d0%bf%d1%80%d1%83%d0%b4%d1%81%d0%ba%d1%96_%d0%9d%d0%b0%d0%b7%d0%b2%d1%8b%20%d0%b1%d0%b5%d0%bb%20%d0%bc%d0%be%d0%b2%d1%8b_81-111.pdf (dostęp: 08.05.2023)].




DOI: http://dx.doi.org/10.17951/sb.2023.17.259-275
Date of publication: 2024-02-01 14:35:59
Date of submission: 2023-06-20 12:58:27


статистика


Видимость рефератов - 314
загрузки (из 2020-06-17) - PDF (BELARUSIAN) (Język Polski) - 0

показатели



Ссылки

  • На текущий момент ссылки отсутствуют.


(c) 2024 Alena Rudenka

Лицензия Creative Commons
Это произведение доступно по лицензии Creative Commons «Attribution» («Атрибуция») 4.0 Всемирная.