Die weißrussischen Grammatiken Anton Luckevičs und Branislaŭ Taraškevičs. Eine kontrastive Analyse

Аннотация

Artykuł przedstawia wyniki analizy kontrastywnej białoruskich gramatyk Antoniego Łuckiewicza (Wilno 1916) i Bronisława Taraszkiewicza (Wilno 1918), przeznaczonych do nauki szkolnej na Białorusi. Z powodu różnorodnej koncepcji i struktury wymienionych opracowań gramatycznych analiza kontrastywna była możliwa tylko w zakresie fonetyki i morfologii. Rękopiśmienna gramatyka Łuckiewicza jest podzielona według wzoru dawniejszych podręczników językowych na dwa główne rozdziały – krótką Fonetykę i obszerną Etymologię, którą autor interpretował jako morfologię, czyli naukę o częściach mowy, natomiast brakuje w niej rozdziału o składni. Zapewne z tego powodu w Fonetyce, a szczególnie w Morfologii są omawiane także niektóre zagadnienia dotyczące składni, słowotwórstwa, leksykologii i akcentologii. W rozdziale Fonetyka gramatyki Łuckiewicza zagadnienia fonetyki i ortografii nie są ściśle rozgraniczone, z tego powodu zamieszczona klasyfikacja głosek jest przestarzała. Taraszkiewicz uniknął błędu metodycznego Łuckiewicza, skupiał się wyłącznie na właściwych zjawiskach fonetyki, które słusznie odgraniczył od alfabetu i pisowni. W rozdziale Części mowy Łuckiewicz omówił w zwięzłej formie wszystkie istotne zagadnienia nowoczesnej morfologii, a mianowicie naukę o kategoriach gramatycznych, odmianach, składzie morfemowym wyrazów i alternacjach, a także naukę o częściach mowy, jednakże bez zastosowania nowoczesnych terminów. Łuckiewicz wyodrębnił i poddał analizie dziewięć części mowy, a mianowicie rzeczownik (imiennik), przymiotnik (prymietnik), liczebnik (ličebnik), zaimek (zaimak), czasownik (čynnik), przysłówek (skaźnik), spójnik (złuč), przyimek (prysłowak) i wykrzyknik (hałosnik). Według niego wymienione części mowy różnią się pod względem znaczenia (značeńnie) i fleksji (admiena). W przeciwieństwie do pracy Łuckiewicza, gramatyka Taraszkiewicza (wersja z roku 1918) zawiera w pięciu głównych rozdziałach (fonetyka, części mowy, segmentacja słowa, składnia i pisownia) prawie pełny opis białoruskiego systemu językowego, z wyjątkiem leksyki i słowotwórstwa. Taraszkiewicz omawiał części mowy w podobnej kolejności jak Łuckiewicz, używał jednak innych terminów, por. імя ‘rzeczownik’, прымета ‘przymiotnik’, чысло ‘liczebnik’, займя ‘zaimek’, дзеяслоў ‘czasownik’, прыслоўе ‘przysłówek’, прыймя ‘przyimek’, злуч ‘spójnik’ i кліч ‘wykrzyknik’. Obaj gramatycy różnią się też pod względem charakteru pracy: Łuckiewicza cechuje skłonność do szczegółowych badań empirycznych, wykorzystania cech regionalnych albo gwarowych i skomplikowanych (nie zawsze prawidłowych) określeń i definicji. Szczególnie dokładnie opisał zagadnienia formotwórstwa i fleksji wyrazów odmiennych, uwzględniając przy tym również typy alternacji i warianty akcentu. Aczkolwiek w zakresie językoznawstwa Łuckiewicz był zdolnym autodydaktą, to jego niewystarczające wykształcenie slawistyczne odbiło się ujemnie na treści gramatyki, szczególnie w zakresie stosowanej terminologii. W odróżnieniu od Łuckiewicza, Taraszkiewicz posiadał solidne uniwersyteckie wykształcenie filologiczne, które wpłynęło pozytywnie na kształt jego gramatyki. Systematyzował i interpretował kompetentnie materiał językowy, umiejętnie analizował zagadnienia dotyczące formotwórstwa i odmiany wyrazów, unikał długich objaśnień i definicji, nie uwzględniał cech rzadkich i gwarowych, lecz skupiał się najczęściej na zjawiskach ogólnobiałoruskich. Taraszkiewicz omawiał istotne zagadnienia dotyczące wyrazów odmiennych, takie jak np. kategorie gramatyczne, deklinacje, koniugacje i paradygmaty, które uważał za najistotniejsze w procesie nauczania, i dążył do ścisłego, jasnego i logicznego stylu wypowiadania się. Wymienione zalety zdecydowały o tym, że wydana gramatyka Taraszkiewicza miała znacznie większy wpływ na kodyfikację i normalizację nowego białoruskiego języka literackiego aniżeli rękopiśmienna gramatyka Łuckiewicza. Po kontrastywnej analizie wymienionych gramatyk, przeprowadzonej pod kątem treści, struktury, terminologii i definicji, dochodzimy do wniosku, że porównane gramatyki zawierają jednak więcej cech konwergentnych aniżeli dywergentnych, co tłumaczy się prawdopodobnie tym, że naturalny proces normalizacji ówczesnego białoruskiego języka literackiego był znacznie zaawansowany. Terminologia występująca w obu gramatykach wskazuje na to, że Łuckiewicz wzorował się bardziej na polskiej tradycji językoznawczej, natomiast Taraszkiewicz – na rosyjskiej. Wprawdzie gramatyka Łuckiewicza była używana i rozpowszechniona dwa lata wcześniej niż gramatyka Taraszkiewicza, jednak Taraszkiewicz prawdopodobnie nie wzorował się na opracowaniu Łuckiewicza, lecz opracował swoją gramatykę samodzielnie.