Актуалізацыя эпохі і постаці караля польскага і вялікага князя літоўскага Стэфана Баторыя адбылася ў сучаснай Беларусі на хвалі ўзмацнення навуковай і грамадскай цікавасці да палітычнай гісторыі Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, занядбанай у савецкі час. Гістарычная памяць пра яго найбольш трывала ўмацавалася на Гродзеншчыне і мае ўжо 100-гадовую традыцыю. Артыкул абгрунтоўвае прычыну гэтай з'явы – найперш Баторыю горад Гродна абавязаны годным статусам каралеўскага горада і высокім гістарычным іміджам. Паказаны “месцы памяці”, якія пакінуў Баторый у Гродна, і іх еўрапейская значнасць: Стары замак – адзіны на Беларусі (акрамя Новага замку) захаваны каралеўскі замак, у 1930-я г. меркаваны для ператварэння ў “Вавель над Нёманам”, раўназначны кракаўскаму Вавелю; «Батор’еўка», вядомая ў гісторыі еўрапейскай медыцыны (месца анатаміравання цела Баторыя); Фара Вітаўта – самы вядомы беларускі храм, знішчаны камуністычнай уладай, які стаў сімвалам Гродна. Ахарактарызаваны тры этапы эвалюцыі памяці Гродна і гродзенцаў пра Баторыя у ХХ – пачатку ХХІ ст.: ад трывалай прысутнасці ў традыцыі Гродна ў 1919–1939 г. праз ператварэнне ў „белую пляму” гісторыі ў савецкі час (кароль, які рабіў паходы на ўсход, не мог быць сімвалам горада) да “рэабілітацыі” ў 1990-я г. і ўзмацнення прысутнасці ў памяці ў апошнія гады. Падкрэслены ўклад гродзенскіх гісторыкаў (Ю. Ядкоўскі; навуковыя мерапрыемствы, арганізаваныя Д. Каравым) у гістарычную памяць жыхароў краю. Раскрыты формы і спосабы праяўлення памяці: агульнадзяржаўнага характару ўрачыстасці 1933 г. у гонар 400-годдзя нараджэння Баторыя (апагей яго ўшанавання); уключэнне ў сучасны каляндар памятных дат дня памяці Баторыя (12 снежня), усталяванне помніка страчаным храмам на месцы Фары Вітаўта (2014 г.) і адкрыццё новых абставін яе трагедыі 1961 г., «Фестываль Стэфана Баторыя» і інш. Выдзелены тры падыходы ў стаўленні да Баторыя сучасных гродзенцаў: ад яго прызнання моцнай палітычнай фігурай сярод дзеячаў Усходняй і Цэнтральнай Еўропы другой паловы XVI ст. і ўкладу ў развіццё Гродна праз нейтральнае стаўленне да вырачэння яго з гарадской гісторыі (бо спрыяў езуітам, “душыў” мясцовых жыхароў). Названы пытанні, якія вярэдзяць гарадскую грамадскую думку ў апошні час: адбудова храма “Фара Вітаўта”, рэканструкцыя Старога замку, усталяванне помніка Баторыю. Гэтыя пытанні набываюць новы практычны сэнс у кантэксце развіцця Гродна як турыстычнага цэнтра. Іх вырашэнне можа даць моцны штуршок для турбізнеса Беларусі.

References

Ânuškevìč A. (1998). Prysâga Stèfana Batoryâ [pra pahod knâzâ S. Batoryâ na Polack u 1579 g.]. Belaruskaâ mìnuǔščyna, 1, pp. 7–10. [Янушкевіч А. (1998). Прысяга Стэфана Баторыя [пра паход князя С. Баторыя на Полацк у 1579 г.]. Беларуская мінуўшчына, 1, c. 7–10].

Bibliografiâ Iosifa Iodkovskogo. [Библиография Иосифа Иодковского]. Taken from: http://skarbonka.ru/num-ka/numizmaty/jodk/11-bibliografiya-iosifa-iodkovskogo (accessed: 08.03.2020).

Caâpin, V. «Batorievka i ee obitateli», dostoprimečatelʹnosti Grodno. [Cаяпин В. «Баториевка и ее обитатели», достопримечательности Гродно]. Taken from: http://zetgrodno.com/v.sayapin-batorievka-i-eyo-obitatel (accessed: 08.03.2020).

Filûškin, Aleksandr; Kuzʹmin, Andrej. (2017). Kogda Polock byl rossijskim. Polockaâ kampaniâ Ivana Groznogo 1563–1579. Moskva: Russkie Vitâzi. [Филюшкин, Александр; Кузьмин, Андрей. (2017). Когда Полоцк был российским. Полоцкая кампания Ивана Грозного 1563–1579. Москва: Русские Витязи].

Grodzieńskie obchody 430. rocznicy śmierci Króla Stefana Batorego. Taken from: http://znadniemna.pl/19919/grodzienskie-obchody-430-rocznicy-smierci-krola-stefana-batorego/ (accessed: 08.03.2020).

Gryckevìč, Anatolʹ. (1994). Stèfan Batoryj ì Garodnâ. Belaruskì gìstaryčny časopìs, 4, pp. 22–27. [Грыцкевіч, Анатоль. (1994). Стэфан Баторый і Гародня. Беларускі гістарычны часопіс, 4, c. 22–27].

Gryckevìč, Anatolʹ. (1999). Stafan Batoryj ì Goradzen. In: G. Paškoǔ (рeд.) Pamâcʹ: Gìstoryka-dakumentalʹnaâ hronìka gorada Grodna (pp. 76–79). Mìnsk: Belaruskaâ Èncyklapedyâ ìmâ P. Broǔkì. [Грыцкевіч, Анатоль. (1999). Стафан Баторый і Горадзен. У: Editor: Г. Пашкоў (ed.) Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка горада Гродна (c. 76–79). Мінск: Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі].

Jankowski, Tadeusz. (1930). Śmierć Stefana Batorego w Grodnie. Grodno: Wydawnictwo Magistratu Miasta Grodna.

Karaǔ, Dzmìtryj (editor-in-chief/compiler). (2004). Stèfan Batoryj u gìstaryčnaj pamâcì narodaǔ Ushodnâj Eǔropy. Matèryâly mìžnarodnaga kruglaga stala (Grodna, 26 verasnâ 2003 g.). Grodna: GCCUE. [Караў, Дзмітрый (адказны рэдактар /ўкладальнік). (2004). Стэфан Баторый у гістарычнай памяці народаў Усходняй Еўропы. Матэрыялы міжнароднага круглага стала (Гродна, 26 верасня 2003 г.). Гродна: ГЦЦУЕ].

Karev, Dmitrij; Litvinskij, Aleksandr. (2013). Stefan Batorij i ego èpoha v istoriografičeskoj tradicii zapadnorusizma (konec XIX – načalo XX v.). In: Kraâznaǔčyâ zapìskì: zbornìk artykulaǔ. Issue 9. (pp. 63–85). Grodna: Upraǔlenne kulʹtury Grodzenskaga ablvykankama, Ustanova kulʹtury „Grodzenskì dzâržaǔny gìstoryka-arhealagìčny muzej”. [Карев, Дмитрий; Литвинский, Александр. (2013). Стефан Баторий и его эпоха в историографической традиции западнорусизма (конец XIX – начало XX в.). У: Краязнаўчыя запіскі: зборнік артыкулаў. Вып. 9. (c. 63–85). Гродна: Упраўленне культуры Гродзенскага аблвыканкама, Установа культуры „Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей”].

Kazak, Taccâna. (2013). Ušanavanne pamâcì Stèfana Batoryâ ǔ Grodne ǔ mìžvaenny čas. Kraâznaǔčyâ zapìskì: zbornìk artykulaǔ, 9, pp. 124–131. [Казак, Таццяна. (2013). Ушанаванне памяці Стэфана Баторыя ў Гродне ў міжваенны час. Краязнаўчыя запіскі: зборнік артыкулаў, 9, c. 124–131].

Laškevìč, Sârgej. (2010). Ushodnì nakìrunak dyplamatyčnaj dzejnascì Vâlìkaga knâstva Lìtoǔskaga ǔ apošnâj trècì XVI st. Mìnsk: Prava ì èkanomìka. [Лашкевіч, Сяргей. (2010). Усходні накірунак дыпламатычнай дзейнасці Вялікага княства Літоўскага ў апошняй трэці XVI ст. Мінск: Права і эканоміка].

Milewski, Jerzy. (1999). Stefan Batory w tradycji Grodna 1919-1939. In: Dzmìryj Karaǔ, Aleg Latyšonak (eds.). Belarusy ì palâkì: dyâlog narodaǔ ì kulʹtur. X–XX st. Matèryâly mìžnarodnaga kruglaga stala (Grodna, 28–30 verasnâ 1999 g.) (pp. 462–467). Grodna: Naš Radavod. [У: Дзмірый Караў, Алег Латышонак (red.). Беларусы і палякі: дыялог народаў і культур. Х-ХХ ст. Матэрыялы міжнароднага круглага стала (Гродна, 28–30 верасня 1999 г.) (c. 462–467). Гродна: Наш Радавод].

Novodvorskij, Vitolʹd. (2015). Ivan Groznyj i Stefan Batorij: shvatka za Livoniû. Moskva: Lomonosovʺ. [Новодворский, Витольд. (2015). Иван Грозный и Стефан Баторий: схватка за Ливонию. Москва: Ломоносовъ].

Orlovskij E. (2011). Očerk istorii goroda Grodny. In: Grodnenŝina. Part. 1. Istoriâ, kraevedenie, ètnografiâ: po materialam Pamâtnyh knižek Grodnenskoj gubernii: v 2 t. [auth.- comp. A. Ryžij]. [Facsimile edition] (Vol. 2, pp. 69–143). Grodno: ÛrSaPrint. [Орловский Е. (2011). Очерк истории города Гродны. У: Гродненщина. Ч. 1. История, краеведение, этнография: по материалам Памятных книжек Гродненской губернии: в 2 т. / [авт.-сост. А. Рыжий]. [Факсимильное издание] (Т. 2, c. 69–143). Гродно: ЮрСаПринт].

Penskoj, Vitalij. (2019). Polockaâ vojna. Očerki istorii russko-litovskogo protivostoâniâ vremen Ivana Groznogo. 1562–1570. Moskva: Centrpoligraf. [Пенской, Виталий. (2019). Полоцкая война. Очерки истории русско-литовского противостояния времен Ивана Грозного. 1562–1570. Москва: Центрполиграф].

Popov, F. (1998). Vozvraщenиe Stefana Batorиâ v Grodno. Narodnaâ volâ, March 18, p. 2. [Попов Ф. (1998). Возвращение Стефана Батория в Гродно. Народная воля, 18 сакавіка, c. 2].

Šaǔcoǔ, Ûry. (1996). Bataryânskaâ partyâ. Spadčyna, 2, pp. 89–118. [Шаўцоў, Юры. (1996). Батарыянская партыя. Спадчына, 2, c. 89–118].

Scheuring Herman. (1964). Czy królobojstwo? Krytyczne studium o śmierci króla Stefana Batorego. Londyn.

Selʹverstova, S.; Šeršenevìč, A. (1992). Pravo na pamâtʹ. Grodnenskaâ pravda, April 4, pp. 2–3. [Сельверстова, С.; Шершеневіч, А. (1992). Право на память. Гродненская правда, 4 апреля, c. 2–3].

Sprawozdanie Wojewodzkiego Komitetu Uczczenia Krola Stefana Batorego z prac na Starym Zamku w Grodnie, 1933-1937. (1938). Grodno: Woj. Kom. Uczczenia Krola Stefana Batorego w Grodnie.

The Death of Stephan Bathory in Grodno 12th December, 1586. (2018). Minsk: Belarus.

V Grodno načali sobiratʹ podpisi za ustanovku pamâtnika Stefanu Batoriû. [В Гродно начали собирать подписи за установку памятника Стефану Баторию]. Taken from: https://grodno.in/news/14221/ (accessed: 08.03.2020).

W rocznicę 1533 1918 1933. Jednodniówka Akademickiego Oddziału Związku Strzeleckiego w Grodnie. (1933). Grodno: Oddział Związku Strzeleckiego.

Ziembicki, Witold. (1937). Ostatnie łowy Batorego: W 350 rocznica zgonu wielkiego króla (grudzień 1586 – grudzień 1936). Lwów: Drukarnia Księgarni Polskiej Bernarda Połonieckiego.