Oświecenie – nawigowanie między Scyllą omnipotencji Boga a Charybdą omnipotencji człowieka

Streszczenie w języku polskim

Artykuł jest próbą spojrzenia na filozofię i kulturę oświecenia w sposób bardzo ogólny (z dużego dystansu) i zarazem w kontekście porównawczym: będę miał na uwadze epokę poprzedzającą i po nim następującą. Inspiracją są dla mnie refleksje Jerzego Stempowskiego, wybitnego znawcy i miłośnika oświecenia. Owo spojrzenie jest przede wszystkim pod „jednym kątem”: stosunku do ludzkich możliwości, do „potęgi człowieka”. Twierdzę, że oświecenie było opoką, w której dominował umiar i roztropność oraz wiara w „gradualny” postęp (jako reakcja na fanatyzm wojen religijnych), a przeto – w swoim mainstreamie – oświecenie było epoką pośrednią między średniowiecznym przekonaniem o omnipotencji Boga (nastawionym na konserwowanie scala naturae), a częstym w nowoczesności przekonaniem o omnipotencji człowieka. W oświeceniu wolność przestała być środkiem do dobra, a stała się wartością autoteliczną. W nowoczesności zaś wiara w omnipotencję człowieka przekształcała się nierzadko w wiarę w omnipotencję jednego człowieka uosabiającego klasę, naród lub ludzkość: wodza, przewodnika duchowego, quasi-Mesjasza. Przejście to dokonywało się na radykalnym gruncie ideowym, zarówno po prawej, jak i po lewej stronie ideowego spektrum: w radykalnym nacjonalizmie, w utopiach scjentystycznych, a szczególnie wśród egalitarnych utopistów i komunistów. Wiązało się z odrzuceniem liberalnej koncepcji wolności i powrotem do koncepcji wolności jako „zgody na dobrą konieczność”; wolności jako „akceptacji woli wodza”.