Polski obraz biedy utrwalony w języku i w kulturze

Ewa Młynarczyk

Streszczenie w języku polskim


W artykule podjęto próbę rekonstrukcji najważniejszych składników językowo-kulturowego obrazu biedy. Kierując się założeniami metodologicznymi rekonstrukcji JOS, proponowanymi w pracach Jerzego Bartmińskiego i innych badaczy nurtu etnolingwistycznego, autorka wzięła pod uwagę trzy typy danych: dane systemowe zebrane na podstawie słowników języka polskiego (ogólnych, etymologicznych, frazeologicznych oraz słowników synonimów i antonimów), dane tekstowe (przysłowia, bajki ludowe, przykładowe teksty publicystyczne) oraz informacje kulturowe (wierzenia i zwyczaje ludowe opisane w pracach etnograficznych).

Analiza zgromadzonego materiału pozwoliła stwierdzić, że pojęcie biedy jest przeciwstawiane bogactwu i traktowane inaczej niż ubóstwo. Łączliwość rzeczownika bieda wyłącznie z przymiotnikami intensyfikującymi wskazuje, że użytkownicy języka dostrzegają przede wszystkim nasilanie się zjawisk związanych z trudną sytuacją materialną. Eufemizacja wyrażana jest natomiast zazwyczaj za pomocą wyrazu niedostatek, charakterystycznego dla polszczyzny oficjalnej.

W świetle utrwalonych połączeń wyrazowych bieda jawi się przede wszystkim jako odrębny byt towarzyszący ludzkiemu życiu, istota żywa zjawiająca się u człowieka wbrew jego woli (jak intruz), postrzegana zazwyczaj jako osoba. Taki obraz łączy się z ludowym wyobrażeniem biedy (jako chudej kobiety lub nagiego dziecka) obecnym w ikonografii oraz w tekstach bajek. W niektórych przysłowiach biedę przedstawia się jako nauczyciela uczącego doceniać rzeczy powszednie.

Inne metafory realizowane w utrwalonych multiwerbizmach bazują na wyobrażeniu biedy jako choroby, przedmiotu lub pojemnika. W tekstach publicystycznych i naukowych traktuje się biedę jak przeciwnika lub zagrożenie, z którymi należy walczyć, w ludowym obrazie świata przeważa natomiast fatalizm. We wszystkich typach danych pojęcie biedy jest negatywnie wartościowane.


Słowa kluczowe


językowy obraz świata; bieda; metafora pojęciowa; wartościowanie

Pełny tekst:

PDF

Bibliografia


Adamowski Jan, Tymochowicz Mariola, 2001, Obrzędy i zwyczaje doroczne z obszaru województwa lubelskiego (próba słownika), [w:] Dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny. Kultura ludowa, red. Alfred Gauda, Lublin: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. Oddział, s. 35–62.

Bartmiński Jerzy (red.), 1990, Językowy obraz świata, Lublin: Wydawnictwo UMCS.

Bartmiński Jerzy, 2000, Językowy obraz Polaków w okresie przemian, [w:] Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich, red. Stanisław Gajda, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 179–195.

Bartmiński Jerzy, 2001, O językowym obrazie świata Polaków końca XX wieku, [w:] Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. Stanisław Dubisz, Stanisław Gajda, Warszawa: Elipsa, s. 27–53.

Bartmiński Jerzy, Bielińska-Gardziel Iwona, 2012, Polski językowo-kulturowy obraz domu, [w:] Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, 1, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 9–46.

Bartmiński Jerzy, Chlebda Wojciech, 2008, Jak badać językowo-kulturowy obraz Słowian i ich sąsiadów?, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 20, s. 11–27.

Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2008, Miejsce informacji kulturowej w znaczeniu słowa i w rekonstrukcji językowego obrazu świata, [w:] Bunt tradycji – tradycja buntu, red. Grażyna Szwat-Gyłybowa, Magdalena Bogusławska, Warszawa: Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej Uniwersytetu Warszawskiego, s. 65–77.

Bartmiński Jerzy, Żuk Grzegorz, 2009, Pojęcie równości i jego profilowanie we współczesnym języku polskim, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 21, s. 47–67.

Chlebda Wojciech, 2000, Płaszczyzny oglądu językowego obrazu świata w opisie semantycznym języka, [w:] Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich, red. Stanisław Gajda, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 163–178.

Czerny Mirosława, 2012, Rozwój i ubóstwo w naukach społecznych i przyrodniczych – przegląd współczesnych koncepcji, [w:] Bieda i bogactwo we współczesnym świecie: studia z geografii rozwoju, red. Mirosława Czerny Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, s. 9–25.

Czerny Mirosława (red.), 2012, Bieda i bogactwo we współczesnym świecie: studia z geografii rozwoju, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

Dyoniziak Jolanta, 2005, Pojęcie biedy w języku polskim, francuskim, angielskim, „Studia Romanica Posnaniensia”, Poznań, s. 23–32.

Fleischer Michael, 2003, Stabilność polskiej symboliki kolektywnej, [w:] Język w kręgu wartości, red. Jerzy Bartmiński, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 107–143.

Gaj-Piotrowski Wilhelm, 1993, Duchy i demony w wierzeniach ludowych z okolic Stalowej Woli-Rozwadowa i Tarnobrzega, Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.

Golinowska Stanisława (red.), 1996, Polska bieda: kryteria, ocena, przeciwdziałanie, Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.

Golinowska Stanisława (red.), 2008, Od ubóstwa do wykluczenia społecznego: badania, koncepcja, wyniki, propozycje. Polska, Europa i Świat, Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.

Gołąbowski Wojciech, 2007, Nasza chora mentalność, „Esencja”, nr 5, http://esensja. stopklatka.pl/magazyn/2007/05/iso/10 40.html (dostęp: 14.07.2014 r.).

Jędrzejko Ewa, 2007, O polskiej kulturze kulinarno-biesiadnej z perspektywy etnoparemiologii; [w:] Pokarmy i jedzenie w kulturze. Tabu, dieta, symbol, red. Katarzyna Łeńska-Bąk, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 13–33.

Krasnowolski Antoni, 1906, Przenośnie mowy potocznej, cz. 2, Życie praktyczne i duchowe, Warszawa: Nakładem i drukiem M. Arcta.

Krzyżanowski Julian, 1960, Mądrej głowie dość dwie słowie, t. 1, Trzy centurie przysłów polskich, t. 2, Dwie nowe centurie przysłów polskich, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Krzyżanowski Julian, 1962, Polska bajka w układzie systematycznym, t. 1 (watki 1–999), wyd. 2 rozsz., Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.

Marmuszewski Stanisław, 2003, Potoczna percepcja biedy i bogactwa a rozwój kapitalizmu, [w:] Bieda i bogactwo w polskiej kulturze i świadomości, red. Grażyna Skąpska, Kraków: Universitas, s. 95–129.

Megier Maja, 2010, Globalizacja biedy czy globalizacja dostatku? Zarys dyskursu, Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej.

Miernik Grzegorz (red.), 2012, Bieda w Polsce, Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego.

Niewiara Aleksandra, 2009, Kształty polskiej tożsamości: potoczny dyskurs narodowy w perspektywie etnolingwistycznej, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

Pajdzińska Anna, 2006, Jak mówimy o uczuciach? Poprzez analizę frazeologizmów do językowego obrazu świata, Łask: Oficyna Wydawnicza LEKSEM, s. 87–103.

Pajdzińska Anna, 2010, Przydatność frazeologizmów w badaniach językowego obrazu świata, [w:] Perspektywy współczesnej frazeologii polskiej. Teoria. Zagadnienia ogólne, red. Stanisław Baba, Krzysztof Skibski, Michał Szczyszek, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, s. 87–97.

Podgórscy Barbara i Adam, 2000, Encyklopedia demonów. Diabły, diabełki, jędze, skrzaty, boginki... i wiele innych, Wrocław: Astrum.

Podgórscy Barbara i Adam, 2005, Wielka księga demonów polskich. Leksykon i antologia demonologii ludowej, Katowice: Wydawnictwo KOS.

Skąpska Grażyna (red.), 2002, Buddenbrokowie czy piraci. Polscy przedsiębiorcy okresu głębokich przemian, Kraków: Universitas.

Skąpska Grażyna (red.), 2003, Bieda i bogactwo w polskiej kulturze i świadomości, Kraków: Universitas.

Sokołowska-Drzymalska Agnieszka, 2008, Przegląd koncepcji teoretycznych dotyczących biedy, „Zeszyty Naukowe Instytutu Socjologii”, nr 1, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnobrzegu, Tarnobrzeg, s. 129–144.

Tarkowska Elżbieta, 2000, Bieda, historia i kultura, [w:] Zrozumieć biednego. O dawnej i obecnej biedzie w Polsce, red. Elżbieta Tarkowska, Warszawa: Typografika, s. 9–25.

Tarkowska Elżbieta (red.), 2000, Zrozumieć biednego. O dawnej i obecnej biedzie w Polsce, Warszawa: Typografika.

Weber Max, 1994, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, tłum. Jan Miziński, Lublin: TEST.

Rozwiązanie skrótów

DSS – Nagórko Alicja, Łaziński Marek, Burkhardt Hanna, 2004, Dystynktywny słownik synonimów, Kraków: Universitas.

NKJP – Narodowy Korpus Języka Polskiego, http://nkjp.pl/ (dostęp: 14.07.2014 r.)

NKP – Krzyżanowski Julian (red. t. 1–3), Swirko Stanisław (red. t. 4), 1969–1978, Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. 1–4, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

SA – Dąbrówka Andrzej, Geller Ewa, 2001, Słownik antonimów, Warszawa: Horyzont – Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media.

SEBor – Borys Wiesław, 2005, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków: Wydawnictwo Literackie.

SEDK – Długosz-Kurczabowa Krystyna, 2008, Wielki słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

SFJP – Skorupka Stanisław, 1987, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1 i 2, wyd. 5, Warszawa: Wiedza Powszechna.

SFWP – Baba Stanisław, Liberek Jarosław, 2002, Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

SFzP – Kłosińska Anna, Sobol Elżbieta, Stankiewicz Anna, 2005, Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

SGP – Reichan Jerzy (red.), 1983–1986, Słownik gwar polskich, t. 2, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.

SJPD – Doroszewski Witold (red.), Słownik języka polskiego, 1958–1969, t. 1–11, Warszawa http://doroszewski.pwn.pl/ (dostęp: 15.07.2014 r.).

SJPPWN – Drabik Lidia, Kubiak-Sokół Aleksandra, Sobol Elżbieta, Wiśniakowska Lidia, 2006, Słownik języka polskiego PWN, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

SWJP – Dunaj Bogusław (red.), 1996, Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa: Wilga.

USJP – Dubisz Stanisław (red.), 2003, Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

WSJP – Dunaj Bogusław, 2007, Język polski. Współczesny słownik języka polskiego, t. 1–2, Warszawa: Langenschedt.

Netografia

Gosp – http://wgospodarce.pl/informacje/15096–36-proc-polskich-dzieci-zyje-w-skrajnej-nedzy (dostęp: 22.02.2015 r.)

GPr – http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/725913,slask-sie-wyludnia-w-ciagu-dekady-z-dwunastu-wojewodztw-zniknelo-prawie-milion-osob.html (dostęp: 17.02.2015 r.)

Fakt – http://www.fakt.pl/Zmarl-Andrzej-Filipiak-ktory-podpalil-sie-przed-KPRM, artykuły, 216976,1.html (dostęp: 17.02.2015 r.)

Warsz – http://warszawa.naszemiasto.pl/archiwum/dzialdowo-bieda-zmusza do kradzieży, 246195,art,t,id,tm.html, (dostęp: 17.02.2015 r.)

Pyt – http://pytamy.pl/query,bieda,szukaj.html (dostęp: 17.02.2015 r.)

SExp – http://www.se.pl/wydarzenia/kraj/25-miliona-polakow-goduje-w-polsce-przybywa-ubogich 287415.html, (dostęp: 22.02.2015 r.)

Sf – http://www.sfora.pl/swiat/Szok-w-Hiszpanii-Bieda-zmusza-44-latke-do-sprzedazyorganow-a49479, (dostęp: 17.02.2015 r.)




DOI: http://dx.doi.org/10.17951/et.2015.27.147
Data publikacji: 2015-09-07 11:04:54
Data złożenia artykułu: 2015-08-26 10:18:52


Statystyki


Widoczność abstraktów - 1372
Pobrania artykułów (od 2020-06-17) - PDF - 4574

Wskaźniki



Odwołania zewnętrzne

  • Brak odwołań zewnętrznych


Prawa autorskie (c) 2015 Ewa Młynarczyk

Creative Commons License
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.