Artykuł ma na celu zbadanie materialnego wymiaru życia ukraińskich elit ekonomicznych w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Implementacja ideologii komunistycznej spowodowała zmianę w nastawieniu państwa i społeczeństwa do życia codziennego oraz świata dóbr materialnych. W zaistniałych okolicznościach bogactwo i luksus, stanowiące wartość definiującą świat materialny każdej grupy z wyższych sfer, powinny były stracić swoją ważność. Tenże aspekt świata ukraińskich elit gospodarczych pod rządami NEP i wczesnego stalinizmu zachował wszystkie oznaki przynależności do wyższych warstw społecznych. Głównym obiektem niniejszej analizy są dwie grupy społeczne: prywatni przedsiębiorcy (nepmen) oraz zarządcy państwowych przedsiębiorstw przemysłowych, sowieccy czerwoni dyrektorzy.

Istotnym punktem pracy jest zdefiniowanie cech bogactwa w czasach radzieckich. Ponadto, w tekście wyłaniają się również inne ważne do poruszenia kwestie, to jest: nakreślenie obrazu materialnego świata ukraińskiej elity gospodarczej w latach dwudziestych i trzydziestych XX w., wyznaczenie różnic w pozycji społecznej różnych jej przedstawicieli, określenie jakie dobra kontrybuowały w tworzeniu ekskluzywnego życia codziennego przedsiębiorców oraz dyrektorów przemysłu radzieckiego. Autorka zadaje pytanie o to, czy możliwe jest stworzenie pewnego rodzaju przepisu na zdobycie bogactwa w czasach radzieckich okresu międzywojennego.

W rzeczywistości, osobista i społeczna tożsamość elit ekonomicznych w latach dwudziestych i trzydziestych XX w. definiowana była przez dostęp do określonego zestawu dóbr i usług, które podkreślały status ich właścicieli. Przeciwne zdanie wyrażają niektórzy z badaczy, którzy sugerują konieczność zwrócenia uwagi na niematerialne aspekty jako kluczową cechę projektu sowieckiego jako całości. Ze względu na tą dwojakość poglądów dobrze usytuowane grupy konsumenckie społeczeństwa radzieckiego mogą być interesującym, kontrowersyjnym obszarem badawczym, którego badanie doprowadzić może do zrozumienia w jaki sposób ideały równościowe realizowane były w praktyce.

W latach dwudziestych i trzydziestych XX w. pojawiła się nowa klasa społeczna, a wraz z nią charakterystyczna dla niej kultura konsumpcyjna. Zarówno nepmeni, jak i czerwoni dyrektorowie przypisywali rzeczom tą samą wartość materialną. Niemniej obie z tych grup dochodziły do bogactwa w inny sposób. Prywatni przedsiębiorcy zdobywali pewne dobra materialne drogą zakupu, podczas gdy radzieccy kierownicy otrzymywali je za pośrednictwem systemu państwowej dystrybucji lub pomocy socjalnej. Okoliczności te sprawiły, że w ich koszyku konsumenckim znalazły się nie tylko przedmioty codziennego użytku, ale również obiekty bardziej trwałe – nieruchomości, pojazdy oraz inny dobytek.

Podsumowując, obiekty materialne – symbole luksusu i bogactwa, były niesamowicie cenne dla elit ekonomicznych tamtych lat. Odróżniały one te grupy od innych warstw społeczeństwa radzieckiego. Ich konsumpcja sygnalizowała przynależność do grupy i stanowiła jej gwarant. Lata dwudzieste i trzydzieste XX w. były okresem, w którym deficyt towarów oraz ich zamknięta dystrybucja uczyniły przedmioty codziennego użytku przedmiotami luksusowymi, dostępnymi jedynie dla wyższych warstw. Priorytet gromadzenia bogactwa, jako cechy charakterystycznej dla elit, doprowadził do powstania uprzywilejowanej grupy społeczeństwa radzieckiego, wywodzącej swoje korzenie z posiadania dóbr i własności.

konsumpcja; codzienność; dobra materialne; elita ekonomiczna; ‘nepman’; ‘czerwony dyrektor’; Sowiecka Ukraina

Archival sources

Derzhavnyy arkhiv Kharkivs’koyi oblasti:

f. 823, inv. 4, ref. no. 6

f. 1467, inv. 1, ref. no. 2.

Tsentral’nyy derzhavnyy arkhiv vyshchykh orhaniv vlady Ukrayiny:

f. 437, inv. 1, ref. no. 17

f. 442, inv. 1, ref. no. 1

f. 572, inv. 1, ref. no.: 104, 145

f. 806, inv. 1, ref. no. 2699.

Tsentral’nyy derzhavnyy arkhiv hromads’kykh orhaniv vlady Ukrayiny:

f. 7, inv. 12, ref. no. 692.

Press

‘Zvezda’, 3 avgusta, 1937.

Studies

Appadurai A., Social Life of Things, Cambridge 1986.

Arkhipov V.A., Morozov L.F., Bor'ba protiv kapitalisticheskikh elementov v promyshlennosti i torgovle 20-ye – nachalo 30-kh godov, Moskva 1978.

Bakhanov A.G., Dvoystvennaya priroda prestizhnogo potrebleniya: sotsiologicheskiy analiz, ‘Sotsiologicheskiy al'manakh’ 2013, 4.

Ball M. A., Russian’s Last Capitalists: The Nepmen, 1921–1929, Berkeley 1987.

Berliner J.S., Factory and Manger in the USSR, Cambridge 1957.

Fitspatrik Sh., Povsednevnyy stalinizm. Sotsial'naya istoriya Sovetskoy Rossii v 30-ye gody. Gorod, Moskva 2008.

Gagarin A.I., Pervyy «Krasnyy direktor» Verkh-Isetskogo zavoda Nikolay Mikhaylovich Davydov: sud'ba cheloveka (1890–1963), ‘Magistra Vitae: elektronnyy zhurnal po istoricheskim naukam i arkheologii’ 2007, 21.

Granick D., The Management of the Industrial Firm in the USSR. A Study in Soviet Economic Planning, New York 1954.

Gronow J., Caviar With Champagne: Common Luxury and the Ideals of the Good Life in Stalin’s Russia, Oxford 2003.

Gurova O., Ideologiya potrebleniya v sovetskom obshchestve, ‘Sotsiologicheskiy zhurnal’ 2005, 4.

Gurova O., Sovetskoye nizhneye bel'ye: mezhdu ideologiyey i povsednevnost'yu, Moskva 2008.

Han Y.J., Nunes J.C., Dreze X., Signaling Status with Luxury Goods: The Role of Brand Prominence, ‘Journal of Marketing’ 2010, 74, 4.

Hart K., K. Hart, Money: One Anthropologist’s View, in: A Handbook of Economic Anthropology, ed. J.G. Carrier, Cheltenhem–Northampton 2005.

Hicks J., A Theory of Economic History, London 1969.

Hilton M., Consumerism in Twentieth-Century Britain. The Search for a Historical Movement, Cambridge 2003.

Hilton R. M., Selling to the Masses: Retailing in Russia, 1880–1930, Pittsburgh 2012.

Kastanakis M., Balabanis G., Between the Mass and the Class: Antecedents of the ‘Bandwagon’ Luxury Consumption Behavior, ‘Journal of Business Research’ 2014, 65 (10).

Kondurushkin I.S., Chastnyy kapital pered sovetskim sudom. Puti i metody nakopleniya po sudebnym i revizionnymdelam 1918–1926 gg., Moskva 1927.

Krlezha M., Poyezdka v Rossiyu, ‘Inostrannaya literatura’ 2004, 8, http://magazines.russ.ru/inostran/2004/8/kr5.html [accessed on: 31 I 2018].

Kuromiya H., Svoboda i teror u Donbasi. Ukrayins’Ko-rosiys’ke prykordonnya, 1870–1990-i roky, Kyïv 2002.

Kuromiya H., The Commander and the Rank-and-File: Managing the Soviet Coal-Mining Industry, 1928–1933, in: Social Dimensions of Soviet Industrialization, Indianopolis 1993.

Orlov I. B., Obraz nepmana v massovom soznanii v 20-ye gg.: mify i real'nost', ‘Novyy istoricheskiy vestnik’, http://cyberleninka.ru/article/n/obraz-nepmana-v-massovom-soznanii-20-h-gg-mify-i-realnost [accessed on: 31 I 2018].

Osokina Ye.A., Iyerarkhiya potrebleniya. O zhizni lyudey v usloviyakh stalinskogo snabzheniya. 1928–1935 gg., Moskva 1993.

Osokina Ye.A., Za fasadom «stalinskogo izobiliya». Raspredeleniye irynok v snabzhenii naseleniya v gody industrializatsii, 1927–1941, Moskva 1999.

Pavlov K.S., Zakonomernosti i osobennosti stanovleniya direktorskogo korpusa ural'skoy industrii (1928–1950 gody), ‘Vestnik Chelyabinskogo gosudarstvennogo universiteta’ 2009, 23.

Pidmohyl’nyy V., Misto, http://www.ukrlib.com.ua/books/printit.php?tid=76 [accessed on: 31 I 2018].

Pochemu nekhvatayet tovarov? Iz doklada t. Rykova na 5-m s''yezde sovetov SSSR, ‘Rabochiy potrebitel'’, 3 iyunya, 1929.

Skott D., Za Uralom. Amerikanskiy rabochiy vrusskom gorode, Moskva–Sverdlovsk 1991, http://booksonline.com.ua/view.php?book=28734 [accessed on: 31 I 2018].

Skubii I.V., Spozhyvannya v radyans’komu misti v 1920–1930-kh rokakh: mizh ideolohiyeyu ta povsyakdennistyu, ‘Ukrayins’kyy istorychnyy zbirnyk’ 2017, 21.

Spekulyanty-shkiryanyky na lavi pidsudnykh, ‘Visti VUTSVK’ 1927, 9 bereznya.

Trifonov I. Ya., Klassy i klassovaya bor'ba v SSSR v nachale nepa (1921–1925 gg.): v 2-kh ch., Leningrad 1969.

Tuominen A., The Bells of the Kremlin. An Experience in Communism, 2002.

Veblen T., Teoriya prazdnogo klassa, Moskva 1984.

Vetlugin S., U nalogovogo pressa, ‘Kommunist’ 1923, 3 avgusta.

Volosnyk Yu., Nova burzhuaziya: rysy povsyakdennoho zhyttya ta diyal’nosti v period nepu, ‘Visnyk Kharkivs’koho natsional’noho universytetu imeni V. N. Karazina, Istoriya’ 2011, 982.