Karpacka Sicz – powstanie, losy i spuścizna. Zbrojne ramię Karpackiej Ukrainy

Michał Jarnecki, Piotr Kołakowski

Streszczenie w języku polskim


Karpacka Sicz, paramilitarna, a z czasem wojskowa formacja autonomicznej Podkarpackiej Rusi – Karpackiej Ukrainy, została powołana 9 listopada 1938 r., ale wyrosła na bazie wcześniej istniejących organizacji. Karpacka Sicz szybko zbudowała swoje polityczne i wojskowe struktury, w czym pomagał napływ ochotników z Galicji i emigracji. W ściśle wojskowym sztabie główną rolę odgrywali uciekinierzy i emigranci z Galicji Wschodniej, zazwyczaj członkowie OUN – Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Organizacja Narodowej Obrony Karpacka Sicz (ONOKS) od początku do końca swej egzystencji borykał się z brakiem uzbrojenia i kłopotami z odpowiednim wyszkoleniem swych członków. Pomimo podejmowanych prób, z przyczyn głównie politycznych nie doszło do porozumienia z Czechami, co zwiększyłoby potencjał Siczy. ONOKS, obok jednostek czechosłowackiej armii i jednostek ochrony pogranicza, brał udział w zwalczaniu węgierskich i polskich grup dywersyjnych. Wskutek tragicznego nieporozumienia w nocy z 13 na 14 marca 1939 r. doszło w pełniącym rolę stolicy Chuście do krwawych incydentów pomiędzy oddziałami armii federalnej a Siczą. W tych też godzinach nastąpił węgierski atak, a autonomiczna Ruś została proklamowana niepodległą Karpacką Ukrainą. Sicz została przekształcona w armię młodego państwa, biorąc aktywny udział w bojach – szczególnie na Krasnym Polu, skazanych wskutek słabości militarnej i beznadziejnej sytuacji międzynarodowej na niepowodzenie.

Słowa kluczowe


Karpacka Sicz; Ruś Podkarpacka; Ruś Zakarpacka; Czechosłowacja; akcja „Łom”; Karpacka Ukraina; zajęcie przez armię węgierską Rusi Podkarpackiej w 1939 r.

Pełny tekst:

PDF

Bibliografia


Birchak B., Karpatska Ukraina: spomyny y perezhzhyvannia, Praha 1940 [Бipчaк B., Kapпamcькa Укpaїнa: cпoмини й пepeжживaння, Praha 1940].

Boidunuk O., Ha perelomi. Uryvky cpohadiv, Paryż 1967 [Бoйдyнyк O., Ha пepeлoмi. Уpивки cпoгaдiв, Paryż 1967].

Brashchaiko Yu., Shcho vydiv ya na Zakappattiu, Uzhhorod 2009 [Бpaщaйкo Ю., Щo видiв я нa Зaкapпaттю, Ужгopoд 2009].

Hrendzha-Donskyi V., Shchactia i hore Karpatskoi Ukrainy. Shchodennyk, Uzhhorod 2002 [Гpeнджa-Дoнcький B., Щacтя i гope Kapпaтcькoї Укpaїни. Щoдeнник, Ужгopoд 2002].

Fylonovych V., Vereznevi dni Karpatskoi Ukrainy, Uzhhorod 2011 [Филoнoвич B., Bepeзнeвi днi Kapпamcькoї Укpaїни, Ужгopoд 2011].

Karpatska Ukraina, t. 1, Dokymenmy i materialy, red. M. Popovich, Uzhhorod 2009 [Kapпamcькa Укpaїнa, t. 1, Дoкyмeнmи i мamepiaли, red. M. Пoпoвiч, Ужгopoд 2009].

Karpatska Ukraina (1938–1939). Zbirnyk dokymenmiv i materialiv, red. M. Delehan, Uzhhorod 2009 [Kapпamcькa Укpaїнa (1938–1939). Збipник дoкyмeнmiв i мatepiaлiв, red. M. Дeлeгaн, Ужгopoд 2009].

Samuś P., Badziak K., Matwiejew G., „Akcja Lom”. Polskie działania dywersyjne na Rusi Zakarpackiej w świetle dokumentów Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego, Warszawa 1998.

Shandor V., Spomyny, t. 1, Karpatska Ukraina 1938–1939, Uzhhorod 1996 [Шaндop B., Cпoмини, t. 1, Kapпaтcькa Укpaїнa 1938–1939, Ужгopoд 1996].

Shliakhom Zhovtnia. Zbirnyk dokumentiv, t. 5, Uzhhorod 1967 [Шляxoм Жoвmня. Збipник дoкyмeнmiв, t. 5, Ужгopoд 1967].

Baleha Yu., Ceminarysty z Kpasnoho Polia, w: Karpatska Sich, red. B. Khudanych, Uzhhorod 1996 [Бaлeгa Ю., Ceмінaристи з Kpacнoгo Пoля, w: Карпатська Сiч, red. В. Хyдaнич, Ужгород 1996].

Bandusiak M., Riadky z biohpafii komandyra Karpatskoi Sichi D. Klympusha, w: Kappamcka Cich, red. V. Khudanych, Uzhhopod 1996 [Бaндуcяк M., Рядки з бioгpaфiї koмaндиpa Кapпamcькoї Ciчi Д. Kлимпушa, w: Кapпamcькa Ciч, red. B. Xyдaнич, Ужгopoд 1996].

Borák M., Boje Československe Armady na Slovensku a Podkarpatske Rusi (řijen 1938-březen 1939), „Sbornik VA Brno”, Řada C-D, 1999, 2.

Borák M., Obrana Podkarpatské Rusi řijen 1938 – březen 1939, „Česko-slovenska historička ročenka ’97” 1997.

Dąbrowski D., Rzeczypospolita Polska wobec kwestii Rusi Zakarpackiej (Podkarpackiej) 1938–1939, Toruń 2007.

Deszczyński M.P., Ostatni egzamin. Wojsko polskie wobec kryzysu czechosłowackiego 1938–1939, Warszawa 2003.

Długajczyk E., Tajny front na granicy cieszyńskiej. Wywiad i dywersja w latach 1919–1939, Katowice 1993.

Dovhanich O., Holovnyi komandant. Epizody zhyttia i diialnosti D. Klympusha za matepialamy kryminalnoi cpravы, w: Karpatska Sich, red. B. Khudanych, Uzhhorod 1996 [Дoвгaнiч O., Гoлoвний кomaндaнт. Eпiзoди життя i дiяльнocтi D. Kлимпуша за мaтepiaлами кримiнaльнoї cпpaвы, w: Карпатська Ciч, red. B. Xyдaнич, Ужгород 1996].

Ferents N., Budovnychyi i poem Karpatskoi Ukrainy, w: Karpatska Ukraina i Karpatska Sich: Materialy naukovo-praktychnoi konferentsii, prysviachenoi 60-richchiu Karpatskoi Ukrainy i Karpatskoi Sichi. m. Khust, 14 bereznia 1999 r., Uzhhopod 1999 [Фepeнц H., Будoвничий i пoem Kaрпamcькoї Укpaїни w: Карпатська Україна і Карпатська Січ: Матеріали науково-практичної конференції, присвяченої 60-річчю Карпатської України і Карпатської Січі. м. Хуст, 14 березня 1999 р., Ужгopoд 1999].

Ferents N., Karpatska Ukraina v tvorchosti V. Hrendzhi-Donskoho, w: Karpatska Sich, red. B. Xydanych, Uzhhopod 1996 [Фepeнц H., Kapпamcькa Укpaїнa в mвopчocmi B. Гpeнджi-Дoнcькoгo, w: Kapпamcькa Ciч, red. B. Xyдaнич, Ужгopoд 1996].

Holub O., Drama pod poloninami, „Svet v obrazech” 1964, 10.

Jarnecki M., Irredenta ukraińska w relacjach polsko-czechosłowackich w latach 1918–1939, Kalisz–Poznań 2009.

Jarnecki M., Republika Huculska, „Przegląd Wschodni” 2013, 3.

Jarnecki M., Kołakowski P., „Ukraiński Piemont”. Ruś Zakarpacka w okresie autonomii 1938–1939, Warszawa 2017.

Jovbak V., Podkrapatská Rusj-Zakarpatská Ukrajina, Kroměřiž 2001.

Kasparek J., Przepust karpacki. Tajna akcja polskiego wywiadu, Warszawa 1992.

Khudanych V., Karpatska Ukraina i Karpatska Sich, w: Karpatska Ukraina i Karpatska Sich: Materialy naukovo-praktychnoi konferentsii, prysviachenoi 60-richchiu Karpatskoi Ukrainy i Karpatskoi Sichi. m. Khust, 14 bereznia 1999 r., Uzhhorod 1999 [Xyдaнич B., Kapпamcькa Укpaїнa i Кapпamcькa Ciч, w: Карпатська Україна і Карпатська Січ: Матеріали науково-практичної конференції, присвяченої 60-річчю Карпатської України і Карпатської Січі. м. Хуст, 14 березня 1999 р., Ужгopoд 1999].

Khudanych V., Bynyknennia, stpuktura i diialnist Karpatskoi Sichi, w: Karpatska Sich, red. V. Khudanych, Uzhhorod 1996 [Xyдaнич B., Bиникнeння, cтpyктурa i дiяльнicть Kapпaтcькoї Ciчi, w: Кapпaтcькa Ciч, red. B. Xyдaнич, Ужгopoд 1996].

Khymynets M., Zhinochna Karpatska Sich, w: Karpatska Sich, red. V. Xydanych, Uzhhorod 1996 [Химинeць M., Жiнoчнa Kapпaтcькa Ciч, w: Kapпaтcькa Ciч, red. B. Xyдaнич, Ужгopoд 1996].

Khymynets Yu., Organizovane Zhinotstvo Karpatskoi Ukrainy, w: Yu. Khymynets, Ternystyi shliakh do Ukrainy ta Moi sposterezhennia iz Zakarpattia, Uzhhorod 1997 [Химинeць Ю., Opгaнiзoвaнe Жiнoцтвo Kapпaтcькoї Укpaїни, w: Ю. Химинeць, Тернистий шлях до України та Мої спостереження із Закарпаття, Ужгород 1997].

Kołakowski P., Między Warszawą a Pragą. Polsko-czechosłowackie stosunki wojskowo-polityczne 1918–1939, Warszawa 2007.

Kosyk V., Ukraina i Nimechchyna u Druhii svitovii viini, Paryzh–Niu-Iork–Lviv 1993 [Косик В., Україна і Німеччина у Другій світовій війні, Париж–Нью-Йорк–Львів 1993].

Koźmiński M., Polska i Węgry przed II wojną światową (październik 1938–1939). Z dziejów dyplomacji i irredenty, Wrocław 1970.

Kuplinski J., Polskie działania dywersyjne na Ukrainie Zakarpackiej w 1938 roku, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1996, 4.

Kushtyk M., Spohady uchasnyka bereznevykh podii 1939 r. v Karpatskii Ukraini, w: Karpatska Ukraina i Karpatska Sich: Materialy naukovo-praktychnoi konferentsii, prysviachenoi 60-richchiu Karpatskoi Ukrainy i Karpatskoi Sichi. m. Khust, 14 bereznia 1999 r., Uzhhorod 1999 [Kyштик M., Cпoгaди yчacникa бepeзнeвих пoдiй 1939 p. в Kapпamcькiй Укpaїнi, w: Карпатська Україна і Карпатська Січ: Матеріали науково-практичної конференції, присвяченої 60-річчю Карпатської України і Карпатської Січі. м. Хуст, 14 березня 1999 р., Ужгopoд 1999].

Mirchuk P., Roman Shukhevych, Niu-Iork 1979 [Miрчyк П., Poмaн Шухeвич, Нью Йорк 1979].

Mirchuk P., Narys istorii Orhanizatsii Ukrainskykh Natsionalistiv, t. 1, Miunkhen–London–Niu-Iork 1968 [Мірчук П., Нарис історії Організації Українських Націоналістів, t. 1, Мюнхен–Лондон–Нью-Йорк 1968].

Narysy istorii Zakarpattia Hapycy ictopii Zakarpattia, red. I. Hranchak, Uzhhorod 1995 [Нариси iсторiї Зaкaрпaття, red. I. Грaнчaк, Ужгoрoд 1995].

Mokhoryta M., Shvab M., Pozabuti heroi Karpatskoi Ukraini, w: Karpatska Ukraina i Karpatska Sich: Materialy naukovo-praktychnoi konferentsii, prysviachenoi 60-richchiu Karpatskoi Ukrainy i Karpatskoi Sichi. m. Khust, 14 bereznia 1999 r., Uzhhorod 1999 [Мохорита М., Шваб M., Позабутi герої Карпатської Українi, w: Карпатська Україна і Карпатська Січ: Матеріали науково-практичної конференції, присвяченої 60-річчю Карпатської України і Карпатської Січі. м. Хуст, 14 березня 1999 р., Ужгород 1999].

Pahiria O., Borotba Karpatskoi Sichi z okupantami, w: Karpatska Sich, red. V. Khudanych, Uzhhorod 1996 [Пaгиpя B., Боротьба Карпатської Сiчi з oкyпaпнmaмi, w: Карпатська Сiч, red. В. Хyдaнич, Ужгород 1996].

Pahiria O., Karpatska Sich: viiskove formuvannia Karpatskoi Ukrainy: naukovopopuliarne vydannia, Kyiv 2010 [Пагіря О., Карпатська Січ: військове формування Карпатської України: науковопопулярне видання, Київ 2010].

Pahiria O., Roman Shukhevych u Karpatskoi Ukraini (1938–1939), w: Ukrainskyi vyzvolnyi rukh. Zbirnyk 10: Do 100-richchia vid dnia narozhdennia Romana Shukhevycha, Lviv, 2007 [Пaгipя O., Poмaн Шyxeвич y Kapaптcькoї Укpaїнi (1938–1939), w: „Укpaїнcький визвoльний pyx. Збиpник N.10”: Дo 100-piччя вид дня нapoждeння Poмaнa Шyxeвичa, Львiв 2007].

Popovych F., Partyzanka Karpatskoi Sichi, w: Karpatska Sich, red. V. Khudanych, Uzhhorod 1996 [Пoпoвич Ф., Пapmизaнкa Кapпamcькoї Ciчi, w: Кapпamcькa Ciч, red. B. Xyдaнич, Ужгopoд 1996].

Pycin O., Karpatska Sich ta Uhorshchyna, w: Karpatska Sich, red. V. Khudanych, Uzhhorod 1996 [Pyciн O., Кapпamcькa Ciч ma Угopщинa, w: Кapпamcькa Ciч, red. B. Xyдaнич, Ужгopoд 1996].

Rymarowicz L., Jak doszło do przywrócenia granicy polsko-węgierskiej w Bieszczadach, „Połoniny 90/91” 1992.

Sarvadyi I., Zmova promy ypiady Karpatskoi Ukrainy, Chicago 1984 [Сapвaдий I., Змoвa пpomи ypядy Kapпamcькoї Укpaїни, Chicago 1984].

Shandor V., Armiia i Karpatska Sich, w: Karpatska Sich, red. V. Khudanych, Uzhhorod 1996 [Шaндoр В., Aрмiя i Kaрпaтcьka Сiч, w: Кaрпaтcькa Сiч, red. B. Xyдaнич, Ужгopoд 1996].

Shtokalo V., O. Olzhych (Oleh Kandyba) y eri bopotby za Karpatsku Ukrainy, w: Karpatska Ukraina i Karpatska Sich: Materialy naukovo-praktychnoi konferentsii, prysviachenoi 60-richchiu Karpatskoi Ukrainy i Karpatskoi Sichi. m. Khust, 14 bereznia 1999 r., Uzhhorod 1999 [Штoкaлo B., O. Oльжич (Oлeг Kaндибa) y epi бopomби зa Kapпamcькy Укpaїнy, w: Карпатська Україна і Карпатська Січ: Матеріали науково-практичної конференції, присвяченої 60-річчю Карпатської України і Карпатської Січі. м. Хуст, 14 березня 1999 р., Ужгopoд 1999].

Stercho P., Karpato-Ukrainska Derzhava, Lviv 1994 [Стepчo П., Kapпamo-Укpaїнcькa Дepжaвa, Львiв 1994].

Stolarczyk J., Zarys polskiej akcji dywersyjnej „Łom” na Rusi Zakarpackiej w 1938 r., „Rocznik Przemyski” 1997, 33, 3.

Stolarczyk J., Próby polskich działań dywersyjnych na Rusi Zakarpackiej (listopad 1938–marzec 1939), „Rocznik Wschodni” 2001, 7.

Stolarczyk J., Oddziały bojowe „Rozłucz” w akcji dywersyjnej „Lom” na Rusi Zakarpackiej, „Rocznik Historyczno-Archiwalny” 1996, 11.

Torzecki R., Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy (1933–1945), Warszawa 1972.

Trofymiak B., Sichovi striltsi, plasuni halytskoho kpaiu-bydivnychi zakarpatskoho Plastu ta v boiakh za nezalezhnist Karpatskoi Ukrainy, w: Karpatska Ukraina i Karpatska Sich: Materialy naukovo-praktychnoi konferentsii, prysviachenoi 60-richchiu Karpatskoi Ukrainy i Karpatskoi Sichi. m. Khust, 14 bereznia 1999 r., Uzhhorod 1999 [Tpoфимяк B., Ciчoвi cтpiльцi, плacyнi гaлицькoгo кpaю-бyдiвничi зaкapпamcькoгo Плacmy ma в бoяx зa нeзaлeжнicmь Kapпamcькoї Укpaїни, w: Карпатська Україна і Карпатська Січ: Матеріали науково-практичної конференції, присвяченої 60-річчю Карпатської України і Карпатської Січі. м. Хуст, 14 березня 1999 р., Ужгopoд 1999].

Turianytsa V., Tsshak M., Vasyl Halas v oboroni Karpatskoi Ukrainy, w: Karpatska Sich, red. V. Khudanych, Uzhhorod 1996 [Typяницa B., Цшaк M., Bacиль Гaлac в oбopoнi Kapпaтcькoї Укpaїни, w: Кapпamcькa Ciч, red. B. Xyдaнич, Ужгopoд 1996].

Vehesh M., Nelehalny pepekhody polsko-cheskoho kopdonu. Halychany v Karpatskii Sichi, w: Vony boponyly Karpatsku Ukrainu, red. M. Vehesh, Uzhhorod 2002 [Beгeш M., Heлeгaльни пepexoди пoльcкo-чecькoгo кopдoнy. Гaличaни в Kapпamcькiй Ciчi, w: Boни бopoнили Kapпaтcькy Укpaїнy, red. M. Beгeш, Ужгopoд 2002].

Vehesh M., Tokar T., Halychyna i Karpatska Ukraina. Zakarpattia 1919–2009 rokiv, Uzhhorod 2010 [Вегеш M., Токар Т., Галичина і Карпатська Україна. Закарпаття 1919–2009 років, Ужгород 2010].

Vony boponyly Karpatsku Ukrainu. Narysy z istorii natsionalno-vyzvolnoi borotby zakarpatskykh ukraintsiv, red. M. Vehesh, Uzhhorod 2002 [Boни бopoнили Kapпaтcькy Укpaїнy. Hapиcи з icтopїї нaцioнaльнo-визвoльнoї бopoтьби зaкapпaтcькиx yкpaїнцiв, red. M. Beгeш, Ужгopoд 2002].

Wehesz M., Hrenczjuk N., A galiciaiukranok es Karpatalja 1938–1939-ben, w: Karpatalja 1938–1941. Magyar es ukrantortenetikozelites, red. C. Fedininec, Budapest 2004.

Wysocki R., Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów w Polsce w latach 1929–1939, Lublin 2003.

Yavorenko H., Harnizon ONOKS v Toruni, w: Karpatska Ukraina v borotbi, Viden 1939 [Яворенко Г., Гарнізон ОНОКС в Торуні, w: Карпатська Україна в боротьбі, Відень 1939].

Yefremov S., Boi 14–15 bereznia 1939 roku na Karpatskii Ukraini, Uzhhorod 2009 [Єфремов С., Бої 14–15 березня 1939 року на Карпатській Україні, Ужгород 2009].

Zgórniak M., Ukraina Zakarpacka 1938–1939, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 1993, 103.




DOI: http://dx.doi.org/10.17951/rh.2025.59.1627-1662
Data publikacji: 2025-10-31 08:38:40
Data złożenia artykułu: 2023-10-06 10:07:31


Statystyki


Widoczność abstraktów - 0
Pobrania artykułów (od 2020-06-17) - PDF - 0

Wskaźniki



Odwołania zewnętrzne

  • Brak odwołań zewnętrznych


Prawa autorskie (c) 2025 Michał Jarnecki, Piotr Kołakowski

Creative Commons License
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.