Typologia i rozmieszczenie kościołów parafialnych w II Rzeczpospolitej przed II wojną światową

Bogumił Szady

Streszczenie w języku polskim


Artykuł podejmuje kwestię liczby i typologii parafii rzymskokatolickich w celu dokonania analizy ich rozmieszczenia w polskich diecezjach przed wybuchem II wojny światowej. Główną podstawę źródłową badań stanowiły schematyzmy diecezjalne z lat 1936–1939. Analiza statystyczna i kartograficzna sieci parafialnej wymaga pogłębionej krytyki źródłoznawczej oraz refleksji metodycznej dotyczącej kartograficznej reprezentacji zjawisk. W tekście wskazane zostały źródła trudności w przedstawianiu struktur parafialnych związane z wdrażaniem technologii geoinformacyjnych (precyzyjna rekonstrukcja położenia świątyń, prezentacja zmian w czasie). Analiza schematyzmów diecezjalnych pozwoliła zidentyfikować elementy wspólne i różnice regionalne dotyczące opisów i kategoryzacji parafii oraz kościołów parafialnych. Dokonane obliczenia umożliwiły z kolei weryfikację statystyk funkcjonujących w literaturze i przeprowadzenie wstępnych analiz synchronicznych (korelacyjnych) oraz diachronicznych. Na bazie wyzwań metodycznych popartych praktyczną weryfikacją zaproponowany został sposób przedstawiania parafii w postaci „siedziby parafii”, rozumianej jako przestrzeń, w której znajdował się kościół parafialny oraz inne obiekty związane z funkcjami parafialnymi (reprezentowane w postaci punktów).

Słowa kluczowe


II Rzeczpospolita; Kościół rzymskokatolicki; parafie; geoinformacja historyczna; kartografia historyczna

Pełny tekst:

PDF

Bibliografia


Catalogus ecclesiarum et cleri archidioecesis Vilnensis pro anno Domini 1939, Vilnae 1939.

Catalogus ecclesiarum et cleri archidioecesis Vilnensis pro anno Domini 1938, Vilnae 1938.

Elenchus cleri dioeceseos ritus latini Premisliensis pro anno Domini 1923, Premisliae 1923.

Elenchus ecclesiarum et cleri saecularis et regularis dioecesis Luceoriensis pro Anno Domini 1937, Luceoriae [b.d.w.].

Elenchus ecclesiarum et cleri saecularis et regularis dioecesis Luceoriensis pro Anno Domini 1938, Luceoriae [b.d.w.].

Elenchus omnium ecclesiarum necnon universi cleri dioecesis Culmensis pro anno Domini 1937, Pelplini 1936.

Elenchus omnium ecclesiarum necnon universi cleri dioecesis Culmensis pro anno Domini 1939, Pelplini 1938.

Elenchus omnium ecclesiarum necnon universi cleri dioecesis Culmensis pro anno Domini 1938, Pelplini 1937.

Elenchus omnium ecclesiarum necnon universi cleri dioecesis Kielcensis pro anno Domini 1938, Kielciis 1938.

Elenchus venerabilis cleri archidioeceseos Cracoviensis pro anno Domini 1938, Cracoviae 1938.

Elenchus venerabilis cleri archidioeceseos Cracoviensis pro anno Domini 1939, Cracoviae 1939.

Rocznik archidiecezyj gnieźnieńskiej i poznańskiej na 1936 rok, Poznań 1936.

Rocznik diecezji śląskiej (katowickiej), Katowice 1936.

Rocznik diecezji śląskiej (katowickiej), Katowice 1938.

Rocznik diecezji tarnowskiej na rok 1938, Tarnów [b.d.w.].

Rocznik diecezji tarnowskiej na rok 1939, Tarnów [b.d.w.].

Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus latini, Leopoli 1938.

Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus latini, Leopoli 1936.

Schematismus universi venerabilis cleri dioecesos Tarnoviensis tam saecularis quam regularis anno Domini 1870, Tarnoviae 1869.

Schematismus universi venerabilis cleri saecularis et regularis dioecesis Tarnoviensis pro anno Domini 1926, Tarnoviae 1926.

Schematismus universi venerabilis cleri saecularis et regularis dioecesis ritus latini Premisliensis pro anno Domini 1925, Premisliae 1925.

Schematismus universi venerabilis cleri saecularis et regularis dioecesis ritus latini Premisliensis pro anno Domini 1913, Premisliae 1912.

Schematismus universi venerabilis cleri saecularis et regularis dioecesis Częstochoviensis pro anno Domini 1939, Częstochoviae 1939.

Schematismus universi venerabilis cleri saecularis et regularis dioecesis Częstochoviensis pro anno Domini 1937, Częstochoviae 1937.

Schematismus venerabilis cleri dioecesis Premisliensis ritus latini anno Domini 1937, Premisliae [b.d.w.].

Schematyzm diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego na rok 1938, Przemyśl 1938.

Spis duchowieństwa i parafij diecezji sandomierskiej 1937, Sandomierz [b.d.w.].

Spis duchowieństwa i parafij diecezji sandomierskiej 1938, Sandomierz [b.d.w.].

Spis kościołów i duchowieństwa diecezji lubelskiej 1938, Lublin [b.d.w.].

Spis kościołów i duchowieństwa diecezji pińskiej w roku Pańskim 1937: Stan diecezji na dzień 27 lutego 1937 r., Pińsk 1937.

Spis kościołów i duchowieństwa diecezji pińskiej w roku Pańskim 1938: Stan diecezji na dzień 1 marca 1938 r., Pińsk 1938.

Spis kościołów i duchowieństwa diecezji pińskiej w roku Pańskim 1939: Stan diecezji na dzień 1 stycznia 1939, Pińsk 1939.

Bączkowicz F., Prawo kanoniczne. Podręcznik dla duchowieństwa, Kraków–Kleparz 1923.

Borcz H., Parafia Tarnawiec koło Leżajska. Niezwykłe początki (1812), „Premislia Christiana” 2012/2013, 15.

Bryła-Mazurkiewicz M., Z potrzeby serca, cz. II, https://swietokrzyskie.cozadzien.pl/ostrowiec/z-potrzeby-serca-cz-ii/48349 [dostęp: 30.01.2023].

Buczek K., Mapa województwa krakowskiego z doby Sejmu Czteroletniego (1788–1792). Źródła i metoda, Kraków 1930 (Atlas historyczny Polski. Seria A: Mapy szczegółowe, 1).

Dohnalik J., Parafia personalna w Kościele łacińskim: Studium historyczno-prawne, Warszawa 2022.

Fąka M., Unia personalna Gniezno-Poznań w świetle źródeł prawnohistorycznych, „Prawo Kanoniczne” 1981, 24, 1–2.

Hałaburda M., Diecezja pińska (1925–1939). Rys historyczny, „Textus et Studia” 2017, 10, 2.

Jagura A., Kocot A., Kowalski P.J., Metodyka odtworzenia sieci osadniczej z obszaru II Rzeczypospolitej, w: Od „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego” do map topograficznych Wojskowego Instytutu Geograficznego, red. T. Epsztein, Warszawa 2021.

Jakubowski W.J., Solarczyk M., Organizacja Kościoła Rzymskokatolickiego na ziemiach polskich od X do XXI wieku. Informatorium historyczne, Warszawa 2011.

Kogut M.M., Duszpasterstwo parafialne w archiprezbiteracie Kąty Wrocławskie w latach 1738–1945, Wrocław 2006.

Korzeniowski I., Zbiór przepisów odnoszących się do Kościoła i duchowieństwa katolickiego: na podstawie Zbioru ustaw administracyjnych wydawanego pod redakcyą radcy namiestnictwa Jerzego Piwockiego, Lwów 1900.

Kościół katolicki w Polsce 1918–1990. Rocznik statystyczny, red. L. Adamczuk, W. Zdaniewicz, Warszawa 1991.

Krahel T., Schematyzmy diecezji wileńskiej jako źródło historyczne, Lublin 1979.

Krukowski J., Ekspozytura, w: Encyklopedia katolicka, t. 4, red. L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Lublin 1983.

Kumor B., Prepozytura tarnowska: Opracowanie materiałów źródłowych do Atlasu Historycznego Kościoła w Polsce, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1966–1967, 12–14.

Kumor B., Ustrój i organizacja Kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej: (1772–1918), Kraków 1980.

Litak S., Atlas Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin 2006.

Maks K., Ekspozytura, w: Podręczna encyklopedya kościelna, t. 9–10, red. S. Gall, Warszawa 1906.

Marczewski J.R., Rubrycele i schematyzmy diecezji lubelskiej w dobie zaborów, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne” 2022, 118.

Mielewska M., Okoliczności powstania i pierwsze lata działalności kuracji w Przechowie (1931–1939), „Studia Pelplińskie” 2020, 53.

Müllerowa L., Sieć parafialna w Polsce w okresie międzywojennym, w: Christianitas et cultura Europae. Księga jubileuszowa profesora Jerzego Kłoczowskiego, t. 1, red. H. Gapski, Lublin 1998.

Nabywaniec S., Powstanie placówek duszpasterskich u schyłku okresu galicyjskiego na przykładzie parafii Budziwój koło Rzeszowa, „Galicja. Studia i Materiały” 2021, 7.

Nitkiewicz K., Proboszcz terytorialny i proboszcz personalny, w: Parafia w prawie kanonicznym i w prawie polskim, red. S.L. Głódź et al., Lublin 2013 (Studia z Zakresu Prawa Kanonicznego, 50).

Pirożyński M., Szczęch S., Rocznik Statystyczny Kościoła Katolickiego w Polsce, Lublin 1938.

Rutkowski H., Granice administracji kościelnej, w: Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku, red. H. Rutkowski, Warszawa 1998 (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, 5).

Skoczykłoda P., Zagadnienie podmiotowości prawnej prebendy w świetle uregulowań kościelnych i państwowych, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2023, 75, 1.

Słowik J., Dzieje parafii w Radgoszczy 1662–1945, Tarnów 2006.

Stanowski A., Diecezje i parafie polskie w XIX i XX wieku, „Znak” 1965, 17 (137–138).

Szady B., Religie i wyznania w Atlasie historycznym Polski XVI wieku, „Studia Geohistorica” 2023, 10.

Szady B., Rozwój struktur parafialnych i dekanalnych metropolii mohylewskiej (1783–1918), „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2019, 54, 2.

Warmiński J., Kuracje i lokale jako jednostki terytorialne na ziemiach polskich, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne” 2002, 78.

Związek J., Rozwój sieci parafialnej w diecezji częstochowskiej w latach 1925–1963, „Częstochowskie Studia Teologiczne” 1973, 1.




DOI: http://dx.doi.org/10.17951/rh.2024.57.1383-1414
Data publikacji: 2024-10-22 08:46:36
Data złożenia artykułu: 2023-10-25 09:44:17


Statystyki


Widoczność abstraktów - 22
Pobrania artykułów (od 2020-06-17) - PDF - 17

Wskaźniki



Odwołania zewnętrzne

  • Brak odwołań zewnętrznych


Prawa autorskie (c) 2024 Bogumił Szady

Creative Commons License
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.