Ukryj
Pokaż wszystkie
Wyślij tekst przez e-mail 
Chełmskie nekrópolis – średniowieczne i nowożytne cmentarze miejskie w badaniach archeologicznych
Streszczenie w języku polskim
Tematem artykułu są cmentarze chrześcijańskie odkrywane w trakcie badań archeologicznych na terenie miasta Chełma, datowane na okres średniowieczny i nowożytny – od XIII do końca XVIII w. Zgodnie z nakazem Kościoła cmentarze w tym czasie zakładane były najczęściej wokół świątyń. W źródłach pisanych w wymienionym okresie wspominanych jest w Chełmie 12 świątyń chrześcijańskich, z których jedynie 4 przetrwały do czasów obecnych. W wyniku badań archeologicznych rozpoznano 11 miejsc grzebalnych, których datowanie mieści się w określonych ramach chronologicznych. Zlokalizowano również kilka cmentarzysk w miejscach, które nie są obecnie przestrzenią sakralną. Pochówki odkryte w ścisłym centrum miasta mogą mieć związki z XIII–XV-wiecznymi świątyniami, zaś groby zlokalizowane na przedmieściach, poza dawnymi murami miejskimi, powiązano z kilkoma nieistniejącymi już świątyniami wzmiankowanymi od XV–XVI w. Odkryte cmentarze wnoszą wiele istotnych informacji dotyczących sposobu chowania zmarłych. Jednak, z uwagi na niewielki zakres odkryć, wymagają dalszych badań archeologicznych. Ich pełniejsze rozpoznanie pozwoliłoby dokładniej zrekonstruować dawny układ przestrzenny Chełma w okresie średniowiecznym i nowożytnym, a także uzupełnić wiedzę na temat zwyczajów pogrzebowych jego mieszkańców.
Słowa kluczowe
Pełny tekst:
PDFBibliografia
Akty izdavayemyye Vilenskoyu komissieyu dlya razbora drevnikh aktov, t. 23, Akty Kholmskago grodskago suda, Vil’na 1896 [Акты издаваемые Виленскою комиссiею для разбора древних актов, t. 23, Акты Холмскаго гродскаго суда, Вильна 1896].
„Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego” 2002, 7.
Koronacja cudownego obrazu Najświętszej Maryi Panny w chełmskiej katedrze obrządku greckiego w roku 1765 odprawiona, Berdyczów 1780.
Kronika halicko-wołyńska. Kronika Romanowiczów, tłumaczenie, wstęp i komentarze D. Dąbrowski, A. Jusupović, Kraków–Warszawa 2017.
Pomniki dziejowe Polski, seria II, t. 16, Kronika halicko-wołyńska (Kronika Romanowiczow), wyd., wstęp i przypisy, D. Dąbrowski, A. Jusupović, Kraków–Warszawa 2017.
Andrzejewski A., Sikora, J., Street, square and cemetery in medieval and modern Drohiczyn, w: Ulica, plac i cmentarz w publicznej przestrzeni średniowiecznego i wczesnonowożytnego miasta Europy Środkowej = Strasse, Platz und Friedhof in Dem Öffentlichen Raum der Mittelalterlichen und Frühneuzeitlichen Stadt Mitteleuropas, red. S. Krabath, J. Piekalski, K. Wachowski, Wrocław 2011 (Wratislavia Antiqua, 13).
Balakin S.A., Zazhyhalov O.V., Finadorina D.V., Nekropola klasztoru Wozneseńskiego w Kijowie XVII–XVIII w., w: Cmentarzyska – relacje społeczne i międzykulturowe, red. J. Wrzesiński, W. Dzieduszycki, Poznań 2015 (Funeralia Lednickie. Spotkanie 17).
Barciak A., Sepiał M., Ulice, place i cmentarze w przestrzeni miasta Raciborza w średniowieczu i początkach nowożytności, w: Ulica, plac i cmentarz w publicznej przestrzeni średniowiecznego i wczesnonowożytnego miasta Europy Środkowej = Strasse, Platz und Friedhof in Dem Öffentlichen Raum der Mittelalterlichen und Frühneuzeitlichen Stadt Mitteleuropas, red. S. Krabath, J. Piekalski, K. Wachowski, Wrocław 2011 (Wratislavia Antiqua, 13).
Bartnicki M., Polityka zagraniczna księcia Daniela Halickiego w latach 1217–1264, Lublin 2005.
Bełka Z., Wrzesińska A., Wrzesiński J., Pochodzenie mieszkańców grodu w Grzybowie (Wielkopolska) na podstawie badań izotopów strontu, „Studia Lednickie” 2022, 21.
Bewz M. et al., Analiza architektoniczna cerkwi katedralnej, w: Od cerkwi katedralnej króla Daniela Romanowicza do bazyliki pw. Narodzenia NMP w Chełmie. Wyniki badań interdyscyplinarnych sezonu 2013–2014, red. A. Buko, S. Gołub, Chełm 2016.
Bisiecka A., Kalisz – Stare Miasto. Cmentarzysko. Część II – Antropologia – Kalisz – Stare Miasto. Cemetery. Part II – Antropology, Warszawa 2023.
Borowska-Strugińska B., Bronicki A., Z dziejów cerkwi prawosławnej pw. św. Jana Teologa w Chełmie – nowe źródła archeologiczne i antropologiczne, „Rocznik Chełmski” 2014, 18.
Borsuk A., Dokumentacja z nadzorów archeologicznych przy ul. Gen. G. Orlicz-Dreszera 10A w Chełmie, Chełm 2002 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Borsuk A., Dzieńkowski T., Lewandowski P., Chełm, ul. Reformacka 13A. Klasztor o.o. reformatów. Wyniki nadzoru archeologicznego nad wykopami pod instalację elektryczną, październik 2003, Chełm 2003 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Bronicki A., Otoczenie kościoła pw. Rozesłania Świętych Apostołów w Chełmie w świetle wyników nadzorów archeologicznych prowadzonych nad wykopami instalacyjnymi, „Rocznik Chełmski” 2020, 24.
Buko A., Najstarsze średniowieczne świątynie chełmskie i archeologia (The oldest medieval Chełm temples and archeology), w: Liber Romani. Studia ofiarowane Romanowi Michałowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. G. Pac, K. Skwierczyński, Warszawa 2020.
Czerwień – gród między Wschodem a Zachodem. Katalog wystawy, red. J. Bagińska, M. Piotrowski, M. Wołoszyn, Tomaszów Lubelski–Leipzig–Lublin–Rzeszów 2012.
Dąbrowska E., Liturgia śmierci a archeologia: uwagi o wyborze miejsca pochowania, orientacji, ułożeniu ciała i jego ubiorze w średniowiecznej Europie łacińskiej, w: Groby, relikwie i insygnia. Studia z dziejów mentalności średniowiecznej, red. E. Dąbrowska, Warszawa 2008.
Dąbrowski D., Źródła pisane do dziejów Góry Katedralnej w Chełmie, w: Średniowieczny zespół rezydencjonalny na Górze Katedralnej w Chełmie, red. A. Buko, Warszawa 2019.
Dąbrowski D., Słobodian W., Wojtowycz L., Analiza źródeł pisanych, w: Od cerkwi katedralnej króla Daniela Romanowicza do bazyliki pw. Narodzenia NMP w Chełmie. Wyniki badań interdyscyplinarnych sezonu 2013–2014, red. A. Buko, S. Gołub, Chełm 2016.
Do Niepodległej. Chełm w latach 1913–1918, red. K. Mart et al., Chełm 2018.
Drążkowska A., Ozdoby i nakrycia głowy na ziemiach polskich od X do końca XVIII wieku, Toruń 2012.
Drozd A., Postrzeganie przestrzeni grzebalnej we wczesnym średniowieczu w świetle badań cmentarzysk szkieletowych, w: Środowisko pośmiertne człowieka, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań 2007 (Funeralia Lednickie. Spotkanie 9).
Drozd-Lipińska A., Mors omnia aequat? – śmierć przez pryzmat ubóstwa, w: Królowie i biskupi, rycerze i chłopi – identyfikacja zmarłych, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań 2014 (Funeralia Lednickie. Spotkanie 16).
Dzieńkowski T., Chełm, ul. Lwowska (Dworzec PKS). Dokumentacja z nadzorów i badań archeologicznych. Sezon 2010, Chełm 2010/2011 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Dzieńkowski, T., Chełm, ul. Mickiewicza 41. Dokumentacja z nadzorów i ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w sezonie 2006, Chełm 2006 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Dzieńkowski T., Chełm, ul. Reformacka 13 i Ks. J. Popiełuszki. Dokumentacja z nadzorów archeologicznych. Sezon 2004, Chełm 2004 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Dzieńkowski T., Dokumentacja z badań archeologicznych. Chełm, ul. Św. Mikołaja 4. Stanowisko 40. Sezon 1998, Chełm 1998 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Dzieńkowski T., Early Medieval Settlement in the Chełm Land = Wczesnośredniowieczne osadnictwo ziemi chełmskiej, Kraków–Leipzig–Lublin–Rzeszów–Warszawa 2021 (U Źródeł Europy Środkowo-Wschodniej/Frühzeit Ostmitteleuropas 7).
Dzieńkowski T., Pierwszy etap badań wykopaliskowych XVI-wiecznej synagogi w Chełmie, ul. Krzywa 37 (stan. 160), „Archeologia Polski Środkowowschodniej” 1998, 3.
Dzieńkowski T., Rozwój przestrzenny Chełma w średniowieczu na podstawie badań archeologicznych, „Rocznik Chełmski” 2010, 14.
Dzienkowski, T., Stan badań archeologicznych nad wczesnośredniowiecznymi cmentarzyskami szkieletowymi ziemi chełmskiej, w: „In silvis, campis…et urbe”. Średniowieczny obrządek pogrzebowy na pograniczu polsko-ruskim, red. S. Cygan, M. Glinianowicz, P.N. Kotowicz, Rzeszów-Sanok 2011 (Collectio Archeologica Ressoviensis, 14).
Dzieńkowski T. et al., Wyniki drugiego sezonu badań na cmentarzysku szkieletowym w Chełmie, „Archeologia Polski Środkowowschodniej” 1999, 4.
Dzieńkowski, T., Gołub, S., Chełm, Pl. Łuczkowskiego 19, stanowisko 143. Dokumentacja z nadzorów i badań archeologicznych wykopaliskowych. Sezon 2005, Chełm 2014 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Dzieńkowski T., Gołub S., Chełm. Plac Gdański. Dokumentacja z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w sezonie 2008, Chełm 2008 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Dzieńkowski, T., Gołub, S., Chełm. Plac Łuczkowskiego. Dokumentacja z ratowniczych badań wykopaliskowych i nadzorów archeologicznych. Sezon 2002, Chełm 2003 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Dzieńkowski, T., Gołub, S., Chełm, ul. Młodowskiej. Dokumentacja z nadzorów i badań archeologicznych przeprowadzonych przy odbudowie i rewaloryzacji murów ogrodzeniowych, Chełm 2014 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Dzieńkowski T., Gołub S., Dokumentacja z ratowniczych badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku 143. Chełm, Pl. E. Łuczkowskiego 17, Chełm 2000 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Dzieńkowski T., Jędruszczak N., Gołub S., Chełm, ul. Mickiewicza 41. Dokumentacja z nadzorów i ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w sezonie 2011, Chełm 2012 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Dzieńkowski T., Poźniak E., Chełm, ul. Mickiewicza 41. Dokumentacja z ratowniczych badań archeologicznych w sezonie 2006 (II etap badań), Chełm 2007 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Dzik M., Przemiany zwyczajów pogrzebowych w międzyrzeczu Bugu i górnej Narwi (XI–XV w.), t. 1, Rzeszów 2015.
Gil A., Prawosławna eparcha chełmska do 1596 r., Lublin–Chełm 1999.
Gil A., Chełmska diecezja unicka 1596–1810. Dzieje i organizacja, Lublin 2005.
Gmiterek H., W czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej, w: Chełm i chełmskie w dziejach, red. R. Szczygieł, Chełm 1996.
Gołub S., Wstępne badania na cmentarzu w Chełmie, stanowisko 60, ul. Św. Mikołaja 4, w: Informator o badaniach archeologicznych w województwie chełmskim w 1994 roku, nr 8, Chełm 1997.
Gołub S., Pozostałości osadnictwa z okresu wczesnego średniowiecza w centrum miasta Chełma, w: Najważniejsze odkrycia archeologiczno-architektoniczne Chełma i okolic, red. S. Gołub, Chełm 1997.
Gołub S., Polsko-ukraiński projekt badań cerkwi Bogurodzicy wybudowanej w Chełmie przez Daniela Romanowicza w XIII w. Wyniki badań w 2014 roku, „Rocznik Chełmski” 2015, 19.
Gołub S., Polsko-ukraiński projekt badań cerkwi katedralnej z XIII wieku. Wyniki badań z 2015 roku, „Rocznik Chełmski” 2016, 20.
Gołub S., Bazylika pw. Narodzenia NMP w Chełmie – krypty, ul. Lubelska 2, stanowisko 1. Dokumentacja z prac archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych w sezonie 2018, Chełm 2018 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Gołub S., Bazylika pw. Narodzenia NMP w Chełmie – krypty i tunel łączący z klasztorem bazylianów, ul. Lubelska 2. Dokumentacja z prac archeologiczno-architektoniczno-konserwatorskich przeprowadzonych w sezonie 2020, Chełm 2020 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Gołub S., Wyniki badań archeologicznych nad obrządkiem pogrzebowym w kryptach 1–3, w: Pochówki biskupów i duchownych unickich w kryptach bazyliki pw. Narodzenia NMP w Chełmie, red. S. Gołub, Chełm 2022.
Gołub S., Hupało W., Obrządek Pogrzebowy, w: Od cerkwi katedralnej króla Daniela Romanowicza do bazyliki pw. Narodzenia NMP w Chełmie. Wyniki badań interdyscyplinarnych sezonu 2013–2014, red. A. Buko, S. Gołub, Chełm 2016.
Gołub S., Maziarczuk M., Chełm, ul. Lubelska 2, stanowisko 1. Cmentarz szkieletowy pod schodami bramy zachodniej oraz murem ogrodzeniowym. Dokumentacja ratowniczych badań wykopaliskowych. Sezon 2017, Chełm 2019 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Gołub S., Maziarczuk M., Chełm, ul. Obłońska, Kolejowa. Dokumentacja z badań archeologicznych przy modernizacji sieci wodociągowej. Sezon 2018, Chełm 2019 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Goslar T., Wyniki datowań c14, w: Od cerkwi katedralnej króla Daniela Romanowicza do bazyliki pw. Narodzenia NMP w Chełmie. Wyniki badań interdyscyplinarnych sezonu 2013–2014, red. A. Buko, S. Gołub, Chełm 2016.
Jusupović A., „Богу же изволившю Данилъ созда градъ Холмъ”: geneza Chełma i jego biskupstwa, w: Daniel Romanowicz i jego czasy, red. A. Gil, A. Wawryniuk, H. Bazhenova, Lublin 2014 („Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2014, 6).
Jusupović A., Miasto stołeczne Daniela Romanowicza: dzieje Chełma do połowy XIV wieku, w: Przywrócona pamięci. Ikona Matki Boskiej Chełmskiej: ikonografia – kult – kontekst społeczny, red. A. Gil, M. Kalinowski, I. Skoczylas, Lublin–Lwów 2016.
Kamiński E., Bucka K., Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w związku z budową budynku biurowo-usługowego przy ulicy Lwowskiej 20 w Chełmie, Krasnystaw 2023 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 8, województwo lubelskie, z. 5, powiat chełmski, oprac. K. Kutrzebianka, Warszawa 1968.
Kiełboń C., Cerkiew unicka pw. św. Mikołaja w Chełmie, Chełm 2002.
Kłoczowski J., Zarys historii rozwoju przestrzennego miasta Chełma, „Roczniki Humanistyczne” 1958, 6, 5.
Kolbuszewski J., Cmentarze, Wrocław 1996.
Kóčka-Krenz H., Biżuteria północno-zachodnio-słowiańska we wczesnym średniowieczu, Poznań 1993.
Kupiec T., Branicki W., Badania genetyczne domniemanych szczątków Mikołaja Kopernika = Genetic an alysis of alleged remains of Nicolaus Copernicus, w: Badania nad identyfikacją grobu Kopernika = The search for identity of Copernicus tomb, red. J. Gąssowski, Pułtusk 2008.
Maziarczuk M., Cmentarz szkieletowy przy zachodniej bramie Zespołu Katedralnego w Chełmie, ul. Lubelska 2, „Rocznik Chełmski” 2019, 23.
Mazurek T., Wyniki nieinwazyjnych badań archeologicznych z użyciem georadaru w obrębie działki nr 759 położonej przy ul. Mickiewicza 1 – Lubelskiej 46 w Chełmie, Chełm 2019 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Miśkiewicz M., Wczesnośredniowieczny obrządek pogrzebowy na płaskich cmentarzyskach szkieletowych w Polsce, „Materiały Wczesnośredniowieczne” 1969, 6.
Musianowicz K., Drohiczyn we wczesnym średniowieczu, „Materiały Wczesnośredniowieczne” 1969, 6.
Musianowicz K., Kabłączki skroniowe – próba typologii i chronologii, „Światowit” 1948, 20.
Ploshchanskiy V.M., Proshloye Kholmskoy Rusi po arkhivnym dokumentam XV–XVIII vekov i drugim istochnikam, Vil’na, 1899–1901 [Площанский В.М., Прошлое Холмской Руси по архивным документам XV–XVIII веков и другим источникам, Вильна, 1899–1901].
Poliński D., Domniemany cmentarz ludności ewangelickiej i mennonickiej w Pniu w świetle badań archeologicznych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2018, 66, 3.
Rodzińska-Chorąży T., Architektura rezydencji na Wysokiej Górce w Chełmie: Interpretacja form i funkcji obiektów architektonicznych w świetle materiału porównawczego, w: Średniowieczny zespół rezydencjonalny na Górze Katedralnej w Chełmie, red. A. Buko, Warszawa 2019.
Reitsema L.J. et al., Dieta przedstawicieli elit społecznych Rzeczypospolitej na podstawie analizy stabilnych izotopów węgla i azotu w szczątkach szkieletowych, w: Kultura funeralna elit Rzeczypospolitej od XVI do XVIII wieku na terenie Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, red. A. Drążkowska, Toruń 2015.
Rudnik S., Rozwój przestrzenny Chełma – tendencje historyczne i perspektywy, w: Chełm i chełmskie w dziejach, red. R. Szczygieł, Chełm 1996.
Rudnik S., Ulica Lubelska w Chełmie na tle historii i rozwoju przestrzennego miasta, „Rocznik Chełmski” 2012, 16.
Sawicki J., Akcesoria stroju, w: Rytm rozwoju miasta na kulturowym pograniczu. Studium strefy placu Nowy Targ we Wrocławiu = The Rythm of the City Development at the Cultural Frontier Study of Nowy Targ Square Zone in Wrocław, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Wrocław 2018 (Wratislavia Antiqua, 23).
Sławińska B., Zespół poreformacki w Chełmie. Dokumentacja historyczno-konserwatorska, t. 1, Chełm 1981 (maszynopis przechowywany w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Chełmie).
Sochacka A., Biskupstwo chełmskie w polityce Władysława Jagiełły do roku 1417, w: Regimen Dominium Societas Nobilium. Z dziejów gospodarki, administracji i polityki w Lubelskiem w średniowieczu, red. A. Sochacka, Lublin 2014.
Stawiarski B., Cmentarze Żydów aszkenazyjskich w średniowieczu. Przykład Wrocławia, w: Średniowieczne i nowożytne nekropolie Wrocławia, red. K. Wachowski, Wrocław 2010 (Wratislavia Antiqua, 12).
Sulimirski T., Z zagadnień archeologii historycznej na Podolu = Notizen aus der historischen Archäologie Podoliens, „Wiadomości Archeologiczne” 1936, 14.
Szady B., Wspólnoty wyznaniowe w Chełmie do końca XVIII w., w: Chełm nieznany: ludzie, miejsca, wydarzenia, red. M. Karwatowska, Chełm 2009.
Szczygieł R., Miasto w późnym średniowieczu. Lokacja na prawie niemieckim, w: Chełm i chełmskie w dziejach, red. R. Szczygieł, Chełm 1996.
Średniowieczny zespół rezydencjonalny na Górze Katedralnej w Chełmie, red. A. Buko, Warszawa 2019.
Ternes J., Inwentarz starostwa chełmskiego z roku 1608, „Rocznik Chełmski” 1999, 5.
Terskyi S.V., Kniazhe misto Volodymyr, Lviv 2010 [Терський С.В., Княже місто Володимир, Львів 2010].
Trojanowska, M., Źródła do dziejów Chełma od XV do XX w. w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie. Część I, „Rocznik Chełmski” 1996, 2.
Wachowski K., Sprzączki profilowane z terenu Śląska, „Studia Archeologiczne” 1995, 26.
Zahajkiewicz M., Kościół łaciński w Chełmie w okresie przedrozbiorowym, w: Chełm i chełmskie w dziejach, red. R. Szczygieł, Chełm 1996.
Zimmer B., Miasto Chełm. Zarys historyczny, Warszawa–Kraków 1974.
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/rh.2025.59.793-826
Data publikacji: 2025-10-31 08:37:17
Data złożenia artykułu: 2024-03-29 13:16:04
Statystyki
Wskaźniki
Odwołania zewnętrzne
- Brak odwołań zewnętrznych
Prawa autorskie (c) 2025 Monika Ewelina Maziarczuk
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.